شماره ۱۱۳۵

حکیم‭‌‬باشی‭ ‬را‭ ‬دراز‭‌‬کنید‭!‬

دکتر علی یزدی‌نژاد

حکیم‭‌‬باشی‭ ‬را‭ ‬دراز‭‌‬کنید‭!‬

چهارشنبه 11 اسفند 1395
پزشکی امروز

این‭ ‬ضرب‭‌‬المثل‭ ‬که‭ ‬شکل‭ ‬دیگر‭ ‬آن‭ ‬این‭ ‬است‭:‬

•‭ ‬حکیم‎باشی‭ ‬را‭ ‬اماله‭‌‬کنید‭!‬

‬در‭ ‬مفهوم‭ ‬زیر‭ ‬به‎کار‭ ‬می‭‌‬رود‭:‬

«‬کاسه‭ ‬و‭ ‬کوزه‭ ‬را‭ ‬بر‭ ‬سر‭ ‬جورکش‭ ‬همیشگی‭ ‬فرد‭ ‬خطاکار ‭)‬که‭ ‬حکیم‎باشی‭ ‬کنایه‭ ‬از‭ ‬اوست) ‬شکستن»؛‭ ‬فرد‭ ‬یا‭ ‬افراد‭ ‬دیگری‭ ‬را‭ ‬به‭ ‬جای‭ ‬مجرمـین‭ ‬اصلی‬کـیفر‭‬دادن و همینطور؛‬‮«‬‭ ‬دزدی‭ ‬را سردسته‌ها انجام‌می‌دهند ‬و‭ ‬چوبش‭ ‬را‭ ‬زیر‭‌‬دست‭‌‬ها‭ ‬می‭‌‬خورند؛‭ ‬زیرا از ‬قدیم‭ ‬رسم‭ ‬بوده‭ ‬که‭ ‬حکیم‭‌‬باشی‭ ‬را‭ ‬دراز‭‌‬کنند!».۱

این‭ ‬مثل‭ ‬مترادف‭ ‬با‭ ‬ضرب‭‌‬المثل‭‌‬هایی‭ ‬چون‭:‬

•‭ ‬خنجر‭ ‬به‭ ‬غیر‭ ‬می‌کِشی‭ ‬و‭ ‬می‌کُشی‭ ‬مرا‭   ‬

از‭ ‬هر‭‌‬طرف‭ ‬که‭ ‬رَنجه‭ ‬شوی،‭ ‬کشتنی‭ ‬منم‭!‬

•‭ ‬به‭ ‬جرم‭ ‬عیسی،‭ ‬موسی‭ ‬را‭ ‬گرفتن‭!‬

•‭ ‬شاه‭‌‬خانم‭ ‬می‎زاد،‭ ‬ماه‭‌‬خانم‭ ‬درد‭‌‬می‭‌‬کشه‭!‬

•‭ ‬بز‭ ‬بسته‭ ‬ملانصرالدین‭ ‬بودن‭!‬

•‭ ‬بچه‭ ‬خود‭ ‬را‭ ‬زدند،‭ ‬که‭ ‬چشم‭ ‬همسایه‭ ‬بترسد‭!‬

•‭ ‬گنه‭‌‬کنند‭ ‬گاوان،‭ ‬کدخدا‭ ‬دهد‭ ‬تاوان‭! ‬

•‭ ‬ببخشید،‭ ‬چوب‭ ‬شما‭ ‬را‭ ‬خیاط‭ ‬خورد‭!‬

•‭ ‬خر‭ ‬خرابی‭ ‬می‎رساند،‭ ‬از‭ ‬چشم‭ ‬گاو‭ ‬می‭‌‬بینند (یا‭ ‬گوش‭ ‬گاو‭ ‬را‭ ‬می‭‌‬برند)‌‭!

•‭ ‬دستش‭ ‬به‭ ‬خر‭ ‬نمی‭‌‬رسد،‭ ‬پالان‭ ‬را‭ ‬می‭‌‬زند‭!‬

و‭ ‬یا‭ ‬شعر‭ ‬معروفی‭ ‬که‭ ‬در‭ ‬همین‭ ‬مفهوم‭ ‬به‎کار‭‌‬می‭‌‬رود‭:‬

•‭ ‬گـنـه‭‌‬کـرد‭ ‬در‭ ‬بـلـخ‭ ‬آهـنگـری‭

به‭ ‬شوشتر‭ ‬زدند‭ ‬گردن‭ ‬مسگری‭ ‬

و‭ ‬یا‭ ‬نمونه‭‌‬های‭ ‬دیگری مانند:‬

•‭ ‬ببخشید‭ ‬کتک‭ ‬شما‭ ‬را‭ ‬حلاّج‭ ‬خورد‭!‬

•‭ ‬تو‭ ‬شده‭ ‬حـیض‭ ‬و‭ ‬من‭ ‬به‭ ‬گـرمابه‭

مـاهـــی‭ ‬او،‭ ‬مـــن‭ ‬تپیده‭ ‬برتابه
‭‬‮

                                      «‬سنایی‮»‬

•‭ ‬ناکرده‭ ‬گـنه‭ ‬مــعاقبم‭ ‬گـــویی
‭‬

سبّابــة‭ ‬مــردم‭ ‬پشیــمــانــم‭ ‬
‭‬‭‬‮

                               «‬ملک‭‌‬الشعرای‭ ‬بهار‮»‬

و‭ ‬اما‭ ‬داستان‭ ‬تاریخی‭ ‬این‭ ‬ضرب‭‌‬المثل‭:‬

«‬کریم‭‌‬خان‭‌‬زند،‭ ‬سرسلسله‭ ‬دودمان‭ ‬زندیه،‭ ‬مردی‭ ‬تنومند‭ ‬و‭ ‬قوی‭‌‬هیکل‭ ‬بود‭ .‌‬شب‌ها‭ ‬مجلس‭ ‬می‭‌‬آراست‭ ‬و‭ ‬شراب‭ ‬می‭‌‬خورد‭ ‬و‭ ‬اندک‭ ‬می‭‌‬خوابید‭ .‌‬همین‭ ‬افراط‭ ‬در‭ ‬شراب‎خواری‭ ‬و‭ ‬شب‌بیداری،‭ ‬آن‭‌‬هم‭ ‬در‭ ‬سنین‭ ‬کهولت،‭ ‬موجب‭‌‬می‭‌‬شد‭ ‬که‭ ‬غالباً‭ ‬اعتدال‭ ‬مزاج‭ ‬را‭ ‬از‭‌‬دست‭ ‬بدهد‭ ‬و‭ ‬ضعف‭ ‬و‭ ‬بیماری‭ ‬بر‭‌‬او‭ ‬مستولی‭ ‬شود‭ .‌‬از‭‌‬قضا‭ ‬روزی‭ ‬شد‭ ‬و‭ ‬پزشک‭ ‬مخصوص‭ ‬را‭ ‬که‭ ‬لقب‭‌‬‮«‬حکیم‭‌‬باشی‌‮»۲‬ داشت،‭ ‬بر‭ ‬بالینش‭ ‬حاضر‭‌‬کردند.

حکیم‎باشی‭ ‬چون‭ ‬پادشاه‭ ‬را‭ ‬معاینه‭‌‬کرد،‭ ‬بیماری‭ ‬را‭ ‬ناشی‭‌‬از‭ ‬امتلای‭ ‬معده‭ ‬تشخیص‭‌‬داد‭ ‬و‭ ‬بر‭‌‬طبق‭ ‬معمول‭ ‬و‭ ‬امکانات‭ ‬آن‭ ‬عصر‭ ‬و‭ ‬زمان‭ ‬برای‭ ‬مریض،‭ ‬یعـنی‭ ‬پـادشاه‭ ‬زنـد، ‭‌‬‮«‬اِماله‮» ‬‭‌‬تجویز‭‌‬کرد‭.‬

«‬اماله،‭ ‬وسیله‭‌‬ای‭ ‬برای‭ ‬تنقیه (‬که‭ ‬امروز‭ ‬در‭ ‬کتب‭ ‬پزشکی‭ ‬با‭ ‬عنوان‭ ‬Enema‭‬از‭ ‬آن‭ ‬صحبت‭‌‬می‎شود) ‬و‭ ‬لینت‭‌‬مزاج‭ ‬بود‭ ‬که‭ ‬در‭ ‬ادوار‭ ‬گذشته، اغلب ‬درمورد ‬اطفال‭ ‬پرخور‭ ‬و‭ ‬شکمباره،‭ ‬‎بخصوص‭ ‬آن‎هایی‭ ‬که‭ ‬غذاها‭ ‬و‭ ‬تـنقّـلات‭ ‬ناجــور‭ ‬مـی‭‌‬خوردند‭ ‬به‎کار‭ ‬می‭‌‬رفت‭.‬

این‭ ‬وسیله،‭ ‬آلتی‭ ‬قیفی‭ ‬شکل‭ ‬و‭ ‬دنباله‭ ‬آن‭ ‬دراز‭ ‬و‭ ‬نوکش‭ ‬کج‭ ‬است‭ ‬که ازطریق ‬آن‭ ‬مایعات‭ ‬و‭ ‬داروهای‭ ‬آبکی‭ ‬را‭ ‬از‭ ‬پایین (از راه مقعد) داخل‭ ‬امعاء‭ ‬و‭ ‬احشاء‭ ‬می‭‌‬کنند‭ ‬تا‭ ‬روده‭‌‬ها‭ ‬پاک‭‌‬شود‭ ‬و‭ ‬یبوست‭‌‬مزاج‭ ‬و‭ ‬هر‭‌‬گونه‭ ‬امتلای‭ ‬معده‭ ‬مرتفع‭‌‬گردد‭.‌‬

یادآوری‭ ‬این‭ ‬نکته نیز ‬شاید‭ ‬خالی‭ ‬از‭ ‬لطف‭ ‬نباشد‭ ‬که‭ ‬عبارت ‭‌‬‮«‬آب‭ ‬اماله‮» ‬‭‌‬درمورد‭ ‬افرادی‭ ‬به‎کار‭‌‬می‭‌‬رود‭ ‬که‭ ‬بدون‭ ‬هدف‭ ‬و‭ ‬مکرراً‭ ‬به‭ ‬اداره‭ ‬یا‭ ‬شخص‭ ‬دیگری‭ ‬مراجعه‭ ‬نموده‭ ‬و‭ ‬برمی‭‌‬گردند،‭ ‬در‭‌‬حالی‎که‭ ‬کار‭ ‬خاصی‭ ‬ندارند‭.‬

به‭‌‬هر‭‌‬حال،‭ ‬بزرگسالانی‭ ‬که‭ ‬دچار‭ ‬بیماری‭‌‬های‭ ‬داخلی‭ ‬و‭ ‬یبوست‭ ‬و‭ ‬امتلای‭ ‬معده‭ ‬می‭‌‬شدند،‭ ‬بیشتر‭ ‬با‭ ‬فلوس‭ ‬و‭ ‬انواع‭ ‬جوشانده‭ ‬خود‭ ‬را‭ ‬معالجه‭‌‬می‎کردند‭ ‬و‭ ‬اماله‭ ‬را‭ ‬به‭ ‬هر‭‌‬جهت‭ ‬و‭ ‬سببی‭ ‬که‭ ‬تصور‭‌‬شود،‭ ‬خوش‭ ‬نداشتند‭ ‬و‭ ‬آن‭ ‬را‭ ‬بعضاً‭ ‬نوعی‭ ‬تحقیر‭ ‬و‭ ‬تخفیف‭ ‬تلقی‭‌‬می‭‌‬کردند‭.‌‬ چنان‎که‭ ‬از‭ ‬یعقوب‭‌‬لیث‭‌‬صفاری‭ ‬نقل‭‌‬می‭‌‬کنند‭ ‬که‭ ‬از‭ ‬بیماری‭ ‬قولنج‭ ‬رنج‭‌‬می‭‌‬برد‭ !‌‬اما‭ ‬وقتی‎که‭ ‬اطبای‭ ‬معالج‭ ‬توصیه‭ ‬و‭ ‬تجویز‭ ‬کردند‭ ‬که‭ ‬باید‭ ‬اماله‭‌‬کند، (یعنی‭ ‬از‭ ‬مخرج‭ ‬پایین‭ ‬باید‭ ‬تنقیه‭ ‬و‭ ‬اماله‭‌‬شود)،‭ ‬با‭‌‬وجود‭ ‬درد‭ ‬و‭ ‬ناراحتی‭ ‬که‭ ‬داشت‭ ‬در‭ ‬جواب‭ ‬پزشکان‭ ‬گفت:«‌مرد‭ ‬هیچ‎وقت‭ ‬فلان‭ ‬جای‭ ‬خود‭ ‬را‭ ‬به‭ ‬دیگران‭ ‬نشان‭‌‬نمی‭‌‬دهد»‭ ‬و‭ ‬ظاهراً‭ ‬بر‭‌‬اثر‭ ‬این‭ ‬لجبازی‭ ‬از‭ ‬دنیا‭ ‬رفت.۳

«‬وکیل‭‌‬الرعایا‮»‬،‭ ‬آن‭ ‬خان‭ ‬متعصّب‭ ‬که‭ ‬به‭‌‬همین‭ ‬جهات‭ ‬و‭ ‬ملاحظات ‭‌‬‮«‬اماله‭ ‬و‭ ‬شیاف‮»‬‭‌‬ و این‎گونه‭ ‬معالجات‭ ‬را‭ ‬به‎زعم‭ ‬خویش‭ ‬در‭ ‬شأن‭ ‬مردان‭ ‬سپاهی و به‎ویژه‭ ‬سلاطین‭ ‬و‭ ‬سرداران‭ ‬ نمی‎دانست،‭ ‬به‎شدت‭ ‬برآشفت‭ ‬و‭ ‬با‭ ‬خشونت‭ ‬فریاد‭ ‬زد:‭‌‬‮«‬کی‭ ‬اماله‭ ‬شود؟!!‮»‬‭‬

و‭ ‬طبیب‭ ‬از‭ ‬ترس‭ ‬گفت:‭‬‮«‬بنده‭ ‬قربان‭!‬‮»‬

کریم‭‌‬خان‭‌‬زند‭ ‬به‎قدری‭ ‬عصبانی‭ ‬بود‭ ‬که‭ ‬بدون بررسی ‬و‭ ‬شاید‭ ‬به‎منظور‭ ‬تنبیه‭ ‬و‭ ‬مجازات‭ ‬اسائه‭ ‬ادبی‭ ‬که‭ ‬شده‭ ‬بود،‭ ‬دستور‭‌‬داد‭‌‬‮«‬حکیم‭ ‬باشی‭ ‬را‭ ‬دراز‭ ‬و‭ ‬اماله‭‌‬نمودند‭!‬‮»‬

از‭ ‬قضای‭ ‬روزگار‭ ‬کریم‭ ‬خان‭ ‬زند‭ ‬بهبود‭ ‬یافت‭ ‬و‭ ‬احتیاج‭ ‬به‭ ‬تنقیه‭ ‬و‭ ‬اماله‭ ‬پیدا‭‌‬نکرد،‭ ‬زیرا‭ ‬مرض‭ ‬چندان‭ ‬حاد‭ ‬و‭ ‬دشوار‭ ‬نبود‭ ‬و‭ ‬احتمالاً‭ ‬همان‭ ‬جوش‭‌‬و‭‌‬خروش‭ ‬و‭ ‬حرارت‭ ‬و‭ ‬گرمی‭ ‬ناشی‭‌‬از‭ ‬ناراحتی‭ ‬اعصاب،‭ ‬موجب‭ ‬رفع‭ ‬مرض‭ ‬و‭ ‬بیماری‭ ‬شده‭ ‬بود‭.‬

در‭ ‬هر‭‌‬صورت‭ ‬این‭ ‬اقدام‭ ‬و‭ ‬تدبیر‭ ‬خان‭‌‬زند‭ ‬را‭ ‬به‭ ‬فال‭‬نیک‭!‌‬ گرفتند‭ ‬و‭ ‬از‭ ‬آن‭ ‬به‭‌‬بعد‭ ‬هرگاه‭ ‬کریم‭‌‬خان‭‌‬زند‭ ‬بیمار‭ ‬می‭‌‬شد،‭ ‬طبیب‭ ‬نگون‎بخت‭ ‬مجبور‭ ‬بود‭‌‬‮«‬اماله‭ ‬شود‮»‬‭ ‬و‭ ‬یا‭ ‬به‭‌‬اصطلاح‭ ‬معروف‭ ‬ حکیم‭‌‬باشی‭ ‬را‭ ‬دراز‭‌‬می‭‌‬کردند‭ ‬و‭ ‬این‭ ‬عـبارت‭ ‬از‭ ‬آن‭ ‬تـاریـخ‭ ‬ضرب‭‌‬المثل‭ ‬شد.۴

روایت‭ ‬دوّمی‭ ‬از‭ ‬این‭ ‬ضرب‭‌‬المثل‭ ‬در‭ ‬کتاب ‬داستان‭‬نامه بهمنیاری‭ ‬نیز‭ ‬وجود‭ ‬دارد‭:‬
‮‬

آزادخان‭‌‬نامی‭ ‬از‭ ‬رؤسای‭ ‬اکراد (‬کردها)، ‬به‭ ‬قولنج‭ ‬و‭ ‬درد‭ ‬دلی‭ ‬سخت‭ ‬مبتلا‭ ‬شد و ‌‬یکی دوتن‭ ‬از‭ ‬ملازمان‭ ‬خود‭ ‬را‭ ‬به‭ ‬طلب‭ ‬حکیم‭ ‬فرستاد‭.‌‬ حکیم‭ ‬پس‭‌‬از‭ ‬حضور‭ ‬و‭ ‬دریافتن‭ ‬حال‭ ‬رنجور، ‬دستور‭ ‬اماله‭‌‬داد‭.‌‬ خان‭ ‬پرسید‭: ‬‮«‬اماله‭ ‬کدام‭ ‬است‭ ‬و‭ ‬ترتیب‭ ‬انجام‭ ‬آن‭ ‬چیست؟‮» ‬‭‌‬حکیم‭ ‬پس‭‌‬از‭ ‬بیان‭ ‬شکل‭ ‬و‭ ‬هیأت‭ ‬شیشه‭ ‬اماله‭ ‬گفت‭:‌‬«دواهایی‭ ‬که‭ ‬در‭‌‬این‭ ‬نسخه‭ ‬نوشته‭‌‬ام،‭ ‬جوشانیده،‭ ‬صاف‭‌‬می‭‌‬کنند‭ ‬و‭ ‬آنگاه‭ ‬خان‭ ‬باید‭ ‬به‭ ‬فلان‭ ‬وضع‭ ‬بخوابد‭ ‬و‭ ‬پرستاران‭ ‬سر‭ ‬شیشه‭ ‬اماله‭ ‬را‭ ‬در‭ ‬مقعد...» سخن‭ ‬حکیم‭ ‬تمام‭ ‬نشده‭ ‬بود‭ ‬که‭ ‬خان‭ ‬متعصب‭ ‬برآشفت‭ ‬و‭ ‬گفت:‭‬‮«‬درمقعد‭ ‬کی؟!‮»‬‭ ‬حکیم‭ ‬که‭ ‬دانست‭ ‬اگر‭ ‬حقیقت‭ ‬را‭ ‬بگوید‭ ‬بدون‭ ‬درنگ‭ ‬کشته‭ ‬خواهد‭‌‬شد،‭ ‬گفت:‭‬‮«‬در‭ ‬مقعد‭ ‬بنده‭ .‬‮»‬‭‌‬خشم‭ ‬خان‭ ‬فرونشست‭ ‬و‭ ‬فرمان‭‌‬داد تا ‬مطابق‭ ‬دستور‭ ‬حکیم،‭ ‬شیشه‭ ‬و‭ ‬دارو‭ ‬را‭ ‬حاضر‭‌‬کردند‭ ‬و‭ ‬آنگاه‭ ‬حکیم‭‌‬باشی‭ ‬را‭ ‬خوابانیدند‭ ‬و‭ ‬اماله‭‌‬نمودند! اتفاقاً‭ ‬مرض و بیماری خان‭ ‬تسکین‭‌‬یافت‭ ‬و‭ ‬گفت:‭‬‮«‬باید‭ ‬چند‭ ‬مدتی‭ ‬نزد‭ ‬ما‭ ‬بمانی‭.‬‮»‬‭‌‬ حکیم‭ ‬که‭ ‬چاره‎ای‭ ‬جز‭ ‬اطاعت‭ ‬نداشت،‭ ‬پذیرفت‭ .‌‬در‭‌‬آن‭ ‬دوران‭ ‬هرزمانی‌که ‬دل‭ ‬خان‭ ‬یا‭ ‬یکی‭‌‬از‭ ‬بستگانش‭ ‬یا‭ ‬رئیس‭ ‬دیگری‭ ‬از‭ ‬رؤســای‭‌‬کــرد‭ ‬درد‭ ‬می‭‌‬گرفت،‭ ‬خــان‭ ‬می‭‌‬گفت‭‬‮: «‬حکیم‭‌‬باشی‭ ‬را ‬دراز‭‌‬کنید‭ .‬‮»‬‭‌‬ملازمان نیز حکیم‭ ‬بیچاره‭ ‬را‭ ‬خوابانیده،‭ ‬اماله‭ ‬می‭‌‬کردند‭.‌‬ حکیم‭ ‬سرانجام‭ ‬به‎‭ ‬تنگ‭ ‬آمد‭ ‬و‭ ‬به‭ ‬تدبیری‭ ‬فرار‭‌‬کرد‭.‌‬ گویند‭ ‬درحال‭ ‬فرار نیز ‬سواری‭ ‬را‭ ‬دید‭ ‬که‭ ‬از‭ ‬عقب او ‬اسب‭ ‬می‭‌‬تازد‭ ‬و‭ ‬شیشه‭ ‬اماله‭‌‬ای‭ ‬را‭ ‬در‭‌‬دست‭ ‬دارد‭ ‬و‭ ‬فریاد‭‌‬می‭‌‬زند‭‬‮:«حکیم‭‌‬باشی،‭ ‬محض رضای ‬خدا‭ ‬توقف‭‌‬کن‭ ‬و‭ ‬درد‭ ‬دل‭ ‬فلانی‭ ‬را‭ ‬معالجه‭ ‬نما،‭ ‬آنگاه‭ ‬به‭ ‬هر‭‌‬جا که می‎خواهی‭ ‬برو!‬‮».۵ صدور‭ ‬احکامی‭ ‬که‭ ‬در‭‌‬آن‭ ‬مجرم‭ ‬تبرئه‌گشته‭ ‬و‭ ‬بی‎گناهی‭ ‬به‭ ‬دار‭ ‬مجازات‭ ‬آویـخـته‭‌‬می‭‌‬شود،‭ ‬آنچنان‭ ‬در‭ ‬تاریخ‭ ‬کشور‭ ‬ما‭ ‬ریشه‭‌‬دار‭ ‬است‭ ‬که‭ ‬هر‭ ‬قاضی‭ ‬که‭ ‬به‭ ‬ناحق‭ ‬حکم‭ ‬صادر‭‌‬می‎نمود،‭ ‬می‭‌‬گفتند:‭‬‮«‬حکمش‭ ‬مانند‭ ‬حکم‭ ‬قاضی‭ ‬دیوان‭ ‬بلخ‭ ‬است‮» ‬‭‌‬و‭ ‬نیز‭ ‬دادگاهی‭ ‬که‭ ‬برخلاف‭ ‬عدل‭ ‬و‭ ‬انصاف‭ ‬رأی‭ ‬می‎داد ‬را‭ ‬به‭‌‬‮«‬دیـوان‭ ‬بـلـخ‮» ‬‭‬تـشـبیه‭‌‬می‭‌‬نمودند‭.‌‬ در‭ ‬زیر‭ ‬چند‭ ‬نمونه‭ ‬از‭ ‬قضاوت‭‌‬های‭ ‬دیوان‭ ‬بلخ‭ ‬را‭ ‬از‭ ‬کتاب‭ ‬داستان‭‌‬های‭ ‬امثال‭ ‬شادروان «‭‬امیر‭‌‬قلی‭ ‬امینی» ‬که‭ ‬خواندن‭ ‬آن‭ ‬بی‎ارتباط‭ ‬با‭ ‬موضوع‭ ‬مورد‭ ‬بحث‭ ‬ما‭ ‬نیست، تقدیم حضور می‌کنم:‬

حکایت‭ ‬نخست‭:‬‭‌‬

در‭ ‬شهر‭ ‬بلخ‭ ‬شبی‭ ‬دزدی‭ ‬از‭ ‬دیوار‭ ‬خانه‭‌‬ای‭ ‬بالا‭‌‬رفت.‌‬ تصادفاً‭ ‬در‭‌‬حین‭ ‬بالا‭‌‌‬رفتن‭ ‬از‭ ‬دیوار‭ ‬پایش‭ ‬لغزید‭ ‬و‭ ‬به‭ ‬زمین‭ ‬افتاد‭ ‬و‭ ‬پایش‭ ‬شکست‭ .‌‬بر‭‌‬اثر‭ ‬انعکاس‭ ‬صدا،‭ ‬همسایه‭‌‬ها‭ ‬از‭ ‬خانه‭ ‬بیرون‭ ‬دویده،‭ ‬دزد‭ ‬را‭ ‬دستگیر‭ ‬و‭ ‬به‭ ‬داروغه‭ ‬تسلیم‭ ‬نمودند‭.‌‬ دزد‭ ‬هنگام‭ ‬محاکمه‭ ‬نزد‭ ‬قاضی‭ ‬شکایت‭‌‬برد‭ ‬که‭ ‬چون‭ ‬دیوارخانه‭ ‬بلند‭ ‬بود‭ ‬و‭ ‬من‭ ‬نتوانستم‭ ‬از‭ ‬دیوار‭ ‬بالا‭ ‬بروم،‭ ‬به‎همین‭ ‬جهت‭ ‬صاحب‎خانه‭ ‬مقصر‭ ‬است‭ ‬و‭ ‬باید‭ ‬از‭ ‬عهده‭ ‬خسارت‭ ‬وارده‭ ‬برآید‭ .‌‬قاضی‭ ‬دیوان‭ ‬بلخ‭ ‬دستور‭ ‬احضار‭ ‬صاحب‎خانه‭ ‬را‭ ‬صادر‭‌‬کرد‭ ‬و‭ ‬بدین‭ ‬جهت‭ ‬صاحب‎خانه‭ ‬نیز‭ ‬گناه‭ ‬را‭ ‬بر‭ ‬گردن‭ ‬بنّا‭ ‬انداخت‭ ‬که‭ ‬دیوار‭ ‬را‭ ‬بلند‭ ‬ساخته‭ ‬است‭ .‌‬بنّا نیز ‬خشت‎مال‭ ‬را‭ ‬مقصر‭ ‬قلمداد‭ ‬نمود‭ ‬و‭ ‬به‎همین‭ ‬طریق‭ ‬خشت‎مال،‭ ‬نجّار‭ ‬را‭ ‬که‭ ‬قالب‭ ‬خشت‭ ‬را‭ ‬بزرگ‭ ‬ساخته‭ ‬است‭ .‌‬نجّار‭ ‬پس‭‌‬از‭ ‬حضور‭ ‬در‭ ‬دادگاه‭ ‬گفت:«چون‭ ‬عاشق‭ ‬روی‭ ‬دختری‭ ‬بودم،‭ ‬هنگام‭ ‬ساختن‭ ‬قالب،‭ ‬بر‭‌‬حسب‭ ‬تصادف‭ ‬همان‭ ‬دخترک‭ ‬پری‎رو‭ ‬از‭ ‬مقابلم‭ ‬گذشت‭ ‬و‭ ‬عقل‭ ‬و‭ ‬دل‭ ‬و‭ ‬دینم‭ ‬از‭‌‬دست‭ ‬رفت‭ ‬و‭ ‬در‭‌‬نتیجه‭ ‬در‭ ‬ساختن‭ ‬قالب‭ ‬خشت‭ ‬اشتباه‭ ‬شد»‭.‬ دخترک‭ ‬را‭ ‬خواستند‭ .‌‬او نیز ‬گناهکار‭ ‬را‭ ‬آخوندی‭ ‬دانست‭ ‬که‭ ‬به‭ ‬مادرش‭ ‬دعایی‭ ‬داده‭ ‬بود‭ ‬و‭ ‬از‭ ‬اثر‭ ‬آن‭ ‬دعا‭ ‬مهوشی چون او‭ ‬قدم‭ ‬به‭‌‬عرصه‭ ‬وجود‭ ‬گذارده‭ ‬بود‭ .‌‬بالاخره‭ ‬آخوند‭ ‬بدبخت‭ ‬محکوم‭‌‬شد‭ ‬که‭ ‬یک‭ ‬چشمش‭ ‬را‭ ‬از‭ ‬حدقه‭ ‬درآورند‭ .‌‬او نیز ‬اظهار‭‌‬داشت‭ ‬که‭ ‬در‭ ‬همسایگی‭ ‬ما‭ ‬مردی‭ ‬شکارچی‭ ‬هست‭ ‬که‭ ‬هرگاه‭ ‬شکاری‭ ‬را‭ ‬هدف‭ ‬قرار‭‌‬می‭‌‬دهد،‭ ‬یک‭ ‬چشمش‭ ‬را‭ ‬بر‭‌‬هم‭ ‬گذارده‭ ‬و‭ ‬با‭ ‬چشم‭ ‬دیگر‭ ‬نشانه‭‌‬گیری‭ ‬می‭‌‬نماید‭ ‬و‭ ‬چون‭ ‬یک‭ ‬چشم‭ ‬شکارچی‭ ‬زاید‭ ‬است،‭ ‬به‎جای‭ ‬چشم‭ ‬من‭ ‬چشم‭ ‬وی‭ ‬را‭ ‬درآورند‭ .‌‬شکارچی‭ ‬که‭ ‬ماجرا‭ ‬را‭ ‬فهمید‭ ‬گفت:‭‬‮«‬صحیح‭ ‬است‭.‌‬یک‭ ‬چشم‭ ‬من‭ ‬بی‭‌‬مصرف‭ ‬است،‭ ‬اما‭ ‬کسـی‭ ‬هست‭ ‬که‭ ‬از‭ ‬مـن‭ ‬اصلـح‭‌‬تراست،‭ ‬حتی‭ ‬اگر‭ ‬دو‭ ‬چشم‭ ‬او‭ ‬را نیز ‬کور‭‌‬کنند‭ ‬چون‭ ‬نیاز‭ ‬به‭ ‬آن‎ها‭ ‬ندارد،‭ ‬به‭ ‬او‭ ‬زیانی‭ ‬نمی‭‌‬رسد»‭ .‌‬قاضی‭ ‬گفت‭‬‮:«‬اوکیست؟‮» ‬‭‌‬گفت‭: ‬‮«‬سُرناچی‭ ‬که‭ ‬هردو‭ ‬چشم‭ ‬خود‭ ‬را‭ ‬می‭‌‬بندد‭ ‬و‭ ‬به‭ ‬سُرنا‭ ‬می‭‌‬دمد»‭.‌‬ قاضی‭ ‬قبول‭‌‬کرد‭ ‬و‭ ‬قول‭ ‬او‭ ‬را‭ ‬تصدیق‭ ‬نمود‭ ‬و‭ ‬فرمود‭ ‬تا‭ ‬سرناچی‭ ‬را‭ ‬حاضرکردند‭ ‬و‭ ‬حکم‭ ‬کرد‭ ‬که‭ ‬چشم‭ ‬او‭ ‬را‭ ‬به‭ ‬قصاص‭ ‬از‭ ‬حدقه‭ ‬درآورند‭.‌‬ بیچاره‭ ‬سرناچی نیز ‬چون‭ ‬نتوانست‭ ‬بهانه‭‌‬ای‭ ‬پیدا‭‌‬کند، تسلیم‭ ‬شد‭ ‬و‭ ‬یک‭ ‬چشم‭ ‬او‭ ‬را‭ ‬درآوردند‭ ‬تا‭ ‬قصاص‭ ‬شرعی‭ ‬به‭‌‬عمل‭ ‬آید‭.‬

حکایت‭‌‬دوم‭:‬‭‌‬

دزدی‭ ‬گوشه‭ ‬دیوار‭ ‬زرگری‭ ‬را‭ ‬سوراخ‭‌‬کرد‭ ‬و‭ ‬تا‭ ‬کمر‭ ‬داخل‭ ‬شد‭ ‬و‭ ‬هر‭‌‬چه‭ ‬که‭ ‬به‎دستش‭ ‬رسید‭ ‬بیرون‭ ‬آورد‭ ‬و‭ ‬به‭‌‬سرقت‭ ‬برد‭.‌‬ وقتی‭ ‬دزد‭ ‬را‭ ‬برای‭ ‬محاکمه‭ ‬آوردند،‭ ‬وکیل‭‌‬مدافع‭ ‬دزد‭ ‬در‭ ‬محکمه‭ ‬گفت‭ ‬که‭ ‬عبارت‭ ‬قانون‭ ‬چنین‭ ‬است‭‬‮:«‬هرگاه‭ ‬شخصی‭ ‬وارد‭ ‬خانه‭ ‬یا‭ ‬دکان‭ ‬غیر‭ ‬شود‭ ‬و‭ ‬دزدی‭ ‬نماید،‭ ‬به‭ ‬یک‭‌‬سال‭ ‬حبس‭ ‬مـحکوم ‬می‭‌‬شود‭.‬‮»‬‭‌‬ بنا‭‌‬بر‭ ‬ماده ‬مذکور‭ ‬حبس‭ ‬شامل‭ ‬حال‭ ‬موکّل‭ ‬من‭ ‬نمی‎شود،‭ ‬زیرا‭ ‬او‭ ‬به‎تمام‭ ‬معنی‭ ‬وارد‭ ‬نشده،‭ ‬بلکه‭ ‬فقط‭ ‬تا‭ ‬کمر‭ ‬داخل‭ ‬شده‭‌‬است‭ .‌‬قضّات‭ ‬دیوان‭ ‬بلخ‭ ‬که‭ ‬دیدند‭ ‬حرف‭ ‬وکیل‭ ‬او‭ ‬حسابی‭ ‬است‭!‌‬ پس‭‌‬از‭ ‬مشاوره‭ ‬به‭ ‬این‭ ‬طریق‭ ‬رأی‭ ‬صادر‭‌‬کردند:‬«‬نظر‭ ‬به‭ ‬این‎که‭ ‬متهم‭ ‬تا‭ ‬کمر‭ ‬داخل‭ ‬دکان‭ ‬زرگری‭ ‬شده‭ ‬و‭ ‬سرقت‭ ‬کرده‭ ‬است‭ ‬و‭ ‬کاملاً‭  ‬دخول‭ ‬ننموده‭!‌‬ لذا‭ ‬محکمه‭ ‬رأی‭ ‬می‭‌‬دهد‭ ‬که‭ ‬نصف‭ ‬بدن‭ ‬متهم‭ ‬به‭ ‬یک‭ ‬سال‭ ‬حبس‭ ‬محکوم‭ ‬و‭ ‬نصف‭ ‬دیگر‭ ‬بدن‭ ‬او‭ ‬آزاد‭ ‬باشد‭ ‬و‭ ‬محکـوم‭ ‬می‭‌‬تواند‭ ‬در‭‌‬صورت‭ ‬تمایل‭ ‬به‭ ‬هر‭‌‬طریقــی‭ ‬که‭ ‬می‭‌‬داند‭ ‬آن‎ها‭ ‬را‭ ‬از یکدیگر ‬جدا‭‌‬سازد‭.‌‬

حکایت‭ ‬سوم‭:
‬‭

مردی‭ ‬از‭ ‬اهل‭ ‬بلخ،‭ ‬نقل‭‌‬کرد‭ ‬که‭ ‬در‭ ‬شهر‭ ‬مردی‭ ‬را‭ ‬دیدم‭ ‬که‭ ‬او‭ ‬را‭ ‬محکم‭ ‬به‭ ‬تابوتی‭ ‬بسته‭ ‬بودند‭ ‬و‭ ‬به‭ ‬قبرستان‭ ‬می‭‌‬بردند‭.‌‬ مرد‭ ‬دم‭‌‬به‭‌‬دم‭ ‬سرش‭ ‬را‭ ‬به‎قدر‭ ‬امکان‭ ‬بلند‭ ‬می‭‌‬کرد‭ ‬و‭ ‬می‭‌‬گفت:‭‌‬‮«‬ای‭ ‬جماعت،‭ ‬شاهد‭ ‬باشید‭ ‬که‭ ‬من‭ ‬نمرده‎ام،‭ ‬مرا‭ ‬زنده‭ ‬دفن‭‌‬می‭‌‬کنند‭.‬‮»‬‭‌‬ من‭ ‬تعجب‭‌‬کردم‭ ‬و‭ ‬از‭ ‬قاضی‭ ‬شهر درمورد ‬واقعه‭ ‬پرسیدم‭.‬گفت‭:‌‬«آن‭ ‬مرد‭ ‬که‭ ‬در‭ ‬تابوت‭ ‬دیدی‭ ‬در‭ ‬سفر‭ ‬بود و چون بسیار گذشت و به دیار خود بازنگشت، ‬من‭ ‬مالش‭ ‬را‭ ‬میان‭ ‬وارثانش‭ ‬قسمت‭‌‬کردم‭ ‬و‭ ‬زنش‭ ‬را نیز ‬به‭ ‬شوهر‭‌‬دادم!‭ ‬حالا‭ ‬آمده‭ ‬و‭ ‬می‭‌‬گوید‭ ‬که‭ ‬من‭ ‬نمرده‭‌‬ام‭ .‌‬من‭ ‬ملاحظه‭‌‬کردم‭ ‬که‭ ‬اگر‭ ‬قول‭ ‬او‭ ‬را‭ ‬بپذیرم، ‬برای‭ ‬همگی ‬دردسر‭ ‬فراهم‭ ‬خواهد‭ ‬شد‭.‌‬ زنش باردار‬شده‭ ‬و‭ ‬هنوز‭ ‬وضع‭ ‬حمل‭ ‬نکرده‭ ‬و‭ ‬از‭ ‬اموالش‭ ‬بعضی‭ ‬تلف‭ ‬و‭ ‬برخی‭ ‬مایه‭ ‬دست‭ ‬و‭ ‬سرمایه‭ ‬توکل‭ ‬وارثان‭‌‬شده‭ ‬و‭ ‬حکم‭ ‬بدون‭ ‬خسارت‭ ‬در‭ ‬حق‭ ‬او‭ ‬نخواهد‭ ‬شد.‭ ‬علی‭‌‬هذا‭ ‬حکم‭‌‬کردم‭ ‬که‭ ‬او‭ ‬مرده‭ ‬و‭ ‬فرمودم‭ ‬تا‭ ‬وی‭ ‬را‭ ‬دفن‭‌‬کنند‭ ‬تا‭ ‬هم‭ ‬مردم‭ ‬آسوده‭ ‬شوند‭ ‬و‭ ‬هم‭ ‬او‭ ‬راهی‭ ‬را‭ ‬که‭ ‬در‭‌‬پیش‭‌‬دارد،‭ ‬ از‭ ‬پیش‭‌‬پای ‬بردارد».۶

۱‭‬. شاملو،‭ ‬احمد،‭ ‬کتاب‭ ‬کوچه(‬ حرف‭ ‬ح‭ ،(‬‭‬صفحه‭ ‬۵۳۸،‭ ‬انتشارات‭ ‬مازیار،‭ ‬تهران،۱۳۶۱

۲‭‬. مؤلف‭ ‬کتاب‭ ‬ریشه‭‌‬های‭ ‬تاریخی‭ ‬امثال‭ ‬و‭ ‬حکم‭ ‬در‭‌‬این‭‌‬مورد‭ ‬می‭‌‬نویسد‭‬‮:«‬بعید‭ ‬نیست‭ ‬این‭ ‬حکیم‎باشی‭ ‬همان ‭‬‮«‬میرزانصیر‭ ‬الملک‮»‬،‭ ‬طبیب‭ ‬مخصوص‭ ‬کریم‭‬خان‭ ‬و‭ ‬خاندان‭‌‬زند‭ ‬باشد‭ .‌«‬به‎نقل‭ ‬از‭ ‬تاریخ‭ ‬زندیه،‭) ‬صفحه‭‬۲۱۲‭‬)

۳‭‬. نقل‭ ‬از‭ ‬کتاب‭ ‬اژدهای‭ ‬هفت‭ ‬سر،‭ ‬تألیف‭ ‬دکتر محمد‭‌‬ابراهیم‭ ‬باستانی‭‌‬پاریزی،‭ ‬صفحه‭‬۴۳۴‭‬.

۴‭‬. پرتوی‭ ‬آملی،‭ ‬مهدی،‭ ‬ریشه‭ ‬های‭ ‬تاریخی ‭‬امثال‭‌‬و‭‌‬حکم،‭ ‬ص‭‬۴۹۲-‬۴۹۱،‭ ‬ انتشارات‭ ‬کتابخانه‭ ‬سنایی،‭ ‬چاپ‭ ‬اول،۱۳۶۵ ‬.

۵‬. ذوالفقاری،‭ ‬دکتر‭ ‬حسن،‭ ‬داستان‭‌‬های‭ ‬امثال،‭ ‬ص،۷‭ ‬‌ـ‌۴۲۶ انتشارات‭ ‬مازیار،‭ ‬چاپ‭ ‬چهارم‭ ۱۳۸۸

۶‭‬. امینی،‭ ‬امیرقلی،‭ ‬داستان‭‌‬های‭ ‬امثال،‭  ‬صفحه‭‌‬۱۲۸،‭ ‬اصفهان، ۱۳۲۴.

تعداد بازدید : 1695

ثبت نظر

ارسال