شماره ۱۱۳۶
نگاهی به نخستین دانشنامه پزشکی به زبان پارسی
دکتر مهدی نوری .F.R.C.P
حدود ۱۰۰۰سال پیش، پزشکی نامدار و انسانی فرهیخته، نخستین دانشنامه‌پزشکی به زبان پارسی را تألیف‌کرد. این پزشک برجسته سیداسماعیلجرجانی نام‌داشت. سید‌اسماعیل یکی‌از پزشکان نامی طب‌سنتی ایران است.
همانطور که در مقاله «نگاهی‌نو به گیاهان دارویی ترکیبی در فیتوتراپی مدرن» اشاره‌شد، طب‌سنتی مجموعه‌ای از دانش‌ها، مهارت‌ها و اعمالی است که برپایه نظریه‌ها، باورها و تجربه‌های بومی فرهنگ‌های مختلف بنا‌شده و در حفظ‌سلامت و پیشگیری، تشخیص و بهبود بیماری‌های جسمی و ذهنی انسان کاربرد دارد.
طب‌سنتی به توصیف سازمان بهداشت‌جهانی، وسیله مراقبت بهداشتی و درمانی خوبی است. این شیوه مراقبت بهداشتی و درمانی، در دسترس بیشتر مردم و به‌ویژه آنهایی که در مناطق روستایی و توسعه‌نیافته زندگی‌می‌کنند قراردارد؛ به خانه و کاشانه آنها نزدیک است، برای آنان مقرون‌به‌صرفه می‌باشد و به آن اعتماد دارند. در‌واقع، طب‌سنتی ریشه تاریخی و فرهنگی نیرومندی دارد که بیشتر مردم به آن اعتقاد و اعتماد دارند.
وزیر محترم بهداشت کشورمان نیز در مراسمی با اشاره به این‌نکته که در ۲ سده اخیر (به‌ویژه در ۵۰سال گذشته) طب‌سنتی ایرانی مورد غفلت و فراموشی واقع‌شده و باید تقویت‌شود، اظهار‌داشتندکه انتظار داریم تا همگی افراد، به‌ویژه آنهایی که با دانش نوین آشنا هستند، بتوانند برای ارتقای طب‌سنتی ایرانی قدم‌هایی بر‌دارند. طب‌سنتی مورد‌علاقه مردم، مؤثر، کم‌هزینه و مطابق با فرهنگ مردم ایران است.
۱۲سال پیش برای نخستین‌بار، در مقاله‌ای باعنوان انسان کلّ‌گرا، به کار بزرگ سیداسماعیلجرجانی اشاره‌کردم. در آنجا به نقش جرجانی در استقلال پزشکی ایران پرداختم و برای جلب‌توجه دانشجوی پزشکی امروز، به این نکته اشاره‌نمودم که نسخه‌ای از کتاب ذخیره خوارزمشاهی، تألیف سیداسماعیلجرجانی که نزد من است، ۵/۵ کیلو وزن دارد! در‌واقع، ذخیره خوارزمشاهی با بیش‌از ۵۰۰/۰۰۰ واژه، بزرگترین کتاب پزشکی به زبان پارسی بود که تا بدان تاریخ نوشته‌می‌شد.
سیداسماعیلجرجانی فرزند حسن بن‌محمد، درسال ۴۳۴ هجری‌قمری در جرجان یا گرگان از توابع خوارزم به‌دنیا‌آمد و درسال ۵۳۱ هجری‌قمری در مرو در‌گذشت. او درسال ۵۰۵ به تألیف ذخیره خوارزمشاهی پرداخت و آن‌را به قطب‌الدین‌محمد‌خوارزمشاه تقدیم‌کرد. ذخیره‌خوارزمشاهی در ۹کتاب با ۷۵باب و ۱۱۰۷فصل تدوین و در کتاب دهم به ادویه‌مفرده و قرابادین پرداخته شده‌است.
جرجانی این دایرة‌المعارف‌پزشکی را در ۹ کتاب تدوین‌کرده‌است و سپس کتاب دهمی به‌نام کتاب قرابادین را به آن افزوده‌است. جرجانی در پایان کتاب نهم می‌نویسد: «برای ادویه‌مفرده و قرابادین به‌طور مستقل بخش‌هایی ننوشتم، چون مقصود از نگارش ذخیره، آوردن مطالب به‌گونه‌ای است که در کتاب‌های دیگر عرضه نشده باشد». سیداسماعیلجرجانی در باب تفصیل کتاب در مقدمه ذخیره‌می‌نویسد:
«...و خاصیت این کتاب تمامی است از بهر‌آنکه قصد‌کرده آمده‌است تا اندر هر بابی آنچه طبیب را اندر آن باب بباید دانست، از علم و عمل به تمامی یاد‌کرده آید و معلوم است که بر‌این نسق هیچ کتابی موجود نیست.[...] و این کتاب چنان جمع‌کرده آمده‌است که طبیب را اندر هیچ باب به هیچ کتاب دیگر حاجت نباشد و به سبب بازگشتن به کتاب‌های بسیار، خاطر پراکنده نگردد».
به‌طور خیلی خلاصه، محتوای کتاب‌های ذخیره‌خوارزمشاهی به بیان جرجانی چنین است:
۱ـ کتاب نخستین ذخیره، ۶گفتار دارد و به بیان نویسنده آن، اندر یاد‌کردن حد طب و منفعت آن و شناختن مزاج‌ها و خلط‌ها و عادت‌ها و تشریح اندام‌ها می‌باشد.
۲ـ در کتاب دوم، ۹گفتار درمورد شناخت تندرستی و بیماری و اعراض بیماری‌ها و شناختن نبض و مسائل دیگر نوشته شده‌است.
۳ـ کتاب سوم از ذخیره‌خوارزمشاهی ۱۴گفتار دارد که به نوشته جرجانی، اندر نگاه داشتن تندرستی و شناختن هوا و مسکن و شناختن حال آب‌ها و تدبیر آنها و تدبیر طعام و شراب و تدبیر‌خواب و بیداری و تدبیر حرکت و سکون و شناختن کسوت‌ها و منفعت و مضرت عطرها و تدبیر مسهل‌خوردن و تدبیر فصد و حجامت و تدبیر اعراض نفسانی و تدبیر حال‌هایی که اندر تن مردم پدید‌آید و تدبیر پروردن طفلان و تدبیر پیران و تدبیر مسافران می‌باشد.
۴ـ در کتاب چهارم ذخیره‌خوارزمشاهی ۴گفتار اندر شناختن هر‌بیماری و نضج و بحران‌ها و مرگ آمده‌است.
۵ـ کتاب پنجم ذخیره، اندر شناختن تب و اجناس و انواع و اسباب و علامات و علاج آنها است و ۶گفتار دارد. برای مثال، در گفتار پنجم این کتاب اسباب آبله و حصبه و احوال و علامات و علاج این بیماری‌ها را در ۱۳باب ذکر‌کرده است.
۶ـ کتاب ششم با ۲۱ گفتار، اندر علاج بیماری‌ها و اندام‌ها از سر تا پای می‌باشد.
۷ـ در کتاب هفتم ذخیره‌خوارزمشاهی که ۷گفتار دارد، به بیماری‌ها و آفت‌هایی که ممکن‌است تمامی اندام‌ها را گرفتار‌کند و تدبیر شکستگی و جراحت‌ها و کوفتگی‌ها و سوختگی‌ها و روش‌های درمان آنها پرداخته شده‌است.
۸ـ کتاب هشتم ذخیره ۳گفتار درمورد زینت و آراستگی و پاکیزگی ظاهر تن از سر تا پای دارد.
۹ـ کتاب نهم اندر احوال سموم و خنثی‌کردن آنها با پادزهرها و درمان مسمومیت‌ها می‌باشد.
جرجانی پس‌از نوشتن این ۹کتاب، قرابادین را در ۲گفتار به کتاب‌ها اضافه‌کرده است. این بخش، مجموعه دستورات دارویی را دربردارد.
باید توجه‌داشت که پیش‌از سیداسماعیلجرجانی، پزشکان نامداری مانند رازی، اهوازی، پورسینا و بیرونی به تدوین کتاب‌هایی در پزشکی پرداخته‌بودند.
ابو‌بکر محمد‌بن زکریای‌رازی که درسال۲۵۱ هجری قمری در شهر‌ری به‌دنیا‌آمد، در چندین کتاب پزشکی خود به‌شرح بیماری‌ها و درمان آنها پرداخته است. کتاب الحاوی، دانشنامه کامل پزشکی تا زمان رازی است که از مهمترین و پرحجم‌ترین تألیفات رازی به‌شمار‌می‌آید. این کتاب به زبان لاتین ترجمه و در ۱۵جلد منتشر شده‌است. کتاب الحاوی رازی، به‌همراه کتاب قانون پورسینا، مهمترین کتب درسی پزشکی در اروپا تا نزدیک سده بیستم میلادی بوده‌اند.
رازی در کتاب بزرگ خود، آرا و عقاید پزشکی پیش‌از‌خود را جمع‌آوری‌نموده و آنها را منتقدانه بررسی نموده‌است و سپس آنها را همراه با مشاهدات و تجربه‌های خود و نتیجه آزمایش‌هایی که در بیمارستان و مطب انجام‌داده، تدوین‌کرده‌است.
علی‌بن‌عباس مجوسی اهوازی، معروف به مسعودی، پزشک و روانشناس برجسته ایرانی سده چهارم هجری قمری بود که در اهواز یا ارجان متولد شد. اثر مشهور اهوازی کتاب مَلِکی ( کامل‌الصناعه الطبیه‌الملکی) است. ملکی کتابی است جامع که در ۲ قسمت نوشته شده‌است و هرقسمت آن ۱۰فصل دارد. در قسمت اول، علت بیماری‌ها و نشانه‌های آنها و نیز دستورات پزشکان سابق آورده شده‌است و در قسمت دوم که جنبه عملی پزشکی را دربردارد، روش‌های درمان بیماری‌ها شرح‌داده شده‌است.
شیخ‌الرئیس ابوعلی‌سینا، مشهور به ابن‌سینا (پورسینا)، درسال۳۷۰ هجری‌قمری در یکی‌از روستاهای بخارا به‌دنیا‌آمد و درسال۴۲۸رخت از جهان بربست. پورسینا، حدود ۱۰۰سال پیش‌از تألیف ذخیره‌خوارزمشاهی توسط سیداسماعیلجرجانی، قانون را در ۵ کتاب تدوین‌کرد. پورسینا تألیف کتاب قانون را درسال ۴۰۳هجری‌قمری آغاز‌نمود. قانون که جامع‌ترین کتاب‌های طبی تا دوران پورسینا می‌باشد، به‌زبان عربی نوشته شده‌است. این کتاب بارها به زبان لاتین چاپ و منتشر شد و حدود ۵۰۰سال به‌عنوان کتاب مرجع در دانشکده‌های پزشکی اروپا تدریس شد. کتاب قانون در ۵۰سال اخیر از زبان عربی به زبان پارسی ترجمه شده‌است. درسال۱۳۶۰شمسی عبدالرحمن شرفکندی(هژار) قانون را از زبان عربی به زبان فارسی امروزی ترجمه کرده‌است.
قانون یک دایرة‌المعارف پزشکی می‌باشد که بیش‌از ۱میلیون کلمه دارد و شامل ۵جلد (کتاب) است که هریک به چند«فن»، «تعلیم»، «جمله» و «فصل» تقسیم‌می‌شود. کلیات طب، ادویه‌مفرده، امراض مخصوص اعضا، امراض عمومی بدن و ادویه‌مرکبه ۵بخش کتاب قانون را تشکیل‌می‌دهند.
ابوریحان‌بیرونی که درسال۳۶۲ هجری‌قمری در خوارزم به‌دنیا‌آمد و درسال۴۴۰ در غزنه در‌گذشت، کتاب الصیدنه را درمورد داروهای گوناگون نوشت. این کتاب فهرستی از گیاهان دارویی را دربردارد. در‌واقع کتاب الصیدنه فرهنگی است الفبایی درمورد داروهای گوناگون، همراه با نام هر‌دارو به زبان‌های مختلف (عربی، یونانی، سریانی، هندی و برخی‌از زبان‌های آسیای مرکزی و جنوبی) که در‌این‌کتاب به شکل و بو و کیفیات دیگر داروها و مبدأ و صفات آنها و تقلباتی که داروسازان در داروهای مختلف‌می‌کنند و نیز مشابه یا جانشین داروها اشاره شده‌است.
نکته مهم این است که چون در‌آن دوره زبان عربی در ایران رایج بود، تمامی‌کتاب‌های یادشده به زبان عربی تدوین شده‌است. اما در همان زمان، سیداسماعیلجرجانی دایرة‌المعارف بزرگ پزشکی را به زبان پارسی نگاشته‌است. بنابراین امتیاز جرجانی، با نوشتن کتاب ذخیره، در‌این است که نخستین کتاب مرجع پزشکی را به زبان پارسی نوشت و به استقلال دانش‌پزشکی ایران کمک نمود. در‌واقع پس‌از چند سده که کتاب‌های بزرگ و معتبر پزشکی مانند کتاب کامل‌الصّناعه علی‌بن‌عبّاس مجوسی اهوازی و کتاب الحاوی‌کبیر زکریای رازی و قانون ابن‌سینا به زبان عربی در دسترس دانش‌پژوهان بود، ذخیره‌خوارزمشاهی با زبان پارسی، به‌ویژه برای کسانی‌که به زبان عربی تسلط نداشتند، نعمتی بزرگ بود. از‌این‌رو این اثر بزرگ پزشکی را می‌توان از پر‌خواننده‌ترین کتاب‌های پزشکی نیز دانست.
جالب‌تر این که سیداسماعیلجرجانی برای اینکه درک مسائل پزشکی برای دانشجویان دشوار نباشد، کوشیده‌است تا اصطلاحات عربی را نیز در کنار واژه‌های پارسی بیاورد. او در آغاز ذخیره می‌نویسد:«اگرچه این خدمت به پارسی ساخته آمده است، لفظ‌های تازی که معروف است و بیشتر مردمان معنای آن دانند و به‌تازی گفتن سبک‌تر باشد، آن لفظ نیز به‌تازی یاد‌کرده آمده تا از تکلّف دور‌تر باشد و بر زبان‌ها روان‌تر».
در نوشته‌ای دیگر، به بررسی تطبیقی برخی‌از مطالب ذخیره‌خوارزمشاهی و مقایسه آنها با پزشکی امروز خواهیم پرداخت.
ثبت نظر