مصرف شاهدانه و ملاحظات دندانپزشکی

خلاصه:

مصرف غیر قانونی سه نوع مختلف شاهدانه(Cannabis، ماری‌جوانا، حشیش و روغن حشیش ـ مشکلات عدیده‌ای را در پیش روی دندانپزشک قرار می‌دهد.تعدادی تظاهرات سیستمیک، دهانی، سر و گردن همراه با مصرف این ترکیبات وجود دارد. لذا دندانپزشک باید از این تظاهرات، آگاهی لازم را داشته تا ملاحظات درمانی را در‌صورت نیاز به‌کار ببرد.

در قرن21، دندانپزشک با بیمارانی مواجه می‌شود که تاریخچه‌ی پزشکی، دندانپزشکی و در‌نهایت اجتماعی متغیری را دارا هستند. لذا کسب اطلاعات کافی از بیمار برای درمان یا تشخیص مشکلات ایجاد شده واجب است.

مسئولیت دندانپزشک در‌قبال بیمار فقط محدود به تشخیص و درمان شرایط پاتولوژیک محیط دهان او نمی‌باشد. شناسایی فاکتورهای مولد یا بالقوه‌ای که باعث ایجاد عارضه می‌شوند، نیز مهم است. لذا مشاوره با بیمار از جهت کاهش یا حذف این ریسک فاکتورها دارای اهمیت است.

یکی از این ریسک فاکتورها استعمال غیرقانونی شاهدانه در سه شکل: ماری‌جوانا، حشیش و روغن حشیش است. مصرف شاهدانه تظاهرات متعدد سیستمیک و دندانی دارد و آگاه‌ بودن دندانپزشک از وسعت عوارض مخرب کاربرد این مواد الزامی است.بر‌خلاف سایر مواد‌مخدر مصرف شاهدانه دارای حداقل عوارض حاد و قابل‌مشاهده است. ولی این مسأله نمی‌تواند عوارض مضر دراز‌مدت ایجاد شده به‌دنبال مصرف مزمن آن را تقلیل دهد. لذا علاوه‌بر‌اینکه مصرف شاهدانه می‌تواند ریسک فاکتوری برای انواع شرایط سیستمیک یا دندانی ایجاد شده در بیمار باشد بلکه مصرف آن می‌تواند باعث تصمیم بر یک دسته  تغییرات در طرح درمان‌های دندانپزشکی شود.

شاهدانه:

شاهدانه مخدری با منشاء گیاهی است (شکل1تا3).یکی‌از شایع‌ترین مخدرهای با استعمال غیر قانونی می‌باشد. Cannabinoids گروهی از مواد‌شیمیایی می‌باشند که در شاهدانه یافت می‌شوند. بعضی از Cannabinoids باعث حالات روان گردانی می‌شوند. ماده‌‌ی‌شیمیایی فـــــعال اولیــه ‌THC یـــا delta-9-tetrahydrocannabinol  است که می‌تواند باعث relaxation و بی قراری حسی (heighten senses) شود. با آغاز تمدن، شاهدانه برای  فیبر آن و به‌عنوان منبع دارویی کشت شده است. کاربرد آن در ابتدا تا سال‌500 بعد‌از میلاد محدود به هندوستان بود. ماری‌جوانا، حشیش و روغن‌حشیش سه نوع از شاهدانه می‌باشند. ماری‌جوانا مخلوط ذرات گل‌ها، ساقه‌ها، برگ‌ها و دانه‌های گیاه Cannabis sativa است. معمولاً دارای رنگ سبزـ  قهوه‌ای است.ماری‌جوانا با کیفیت پایین شامل تمام قسمت گیاه شاهدانه می‌باشد در‌حالی‌که ترکیب ماری‌جوانای مرغوب محدود به غنچه و انتهای گل دهنده گیاه است. نام‌های خیابانی آن شامل grass, pot, weed, bud, Mary Jane, Indo و hydro است. به‌صورت سیگارت یا داخل پیپ تحت‌عنوان bong کشیده می‌شود. همچنین در سیگارهایی که توتون آن تخلیه و با ماری جوانا پُر‌شده نیز مصرف می‌شود. نام این‌ها blunt بوده و با مخدر دیگر مخلوط است. دود ماری‌جوانا دارای بوی تند اصطلاحاً ترش ـ شیرین است. حشیش نوع تغلیظ شده رزینی آن می‌باشد و روغن حشیش یک مایع سیاه چسبنده است.

فارماکولوژی/فارماکوکینتیک:

گیاه Cannabis satia حاوی حدود 460 نوع ترکیب شناخته شده است.60 مورد از این ترکیبات مختص گیاه شاهدانه بوده و تحت‌عنوان Cannabinoids شناخته می‌شوند. ماده‌ی اصلی فعال شیـمیایی در ماری‌جوانــا (delta-9-tetrahydrocannabinol (THCاست که اولین ترکیب سر‌خوش‌کننده (euphoric) در ماری‌جوانا است. حدوداً 2000 متابولیت با کشیدن ماری‌جوانا در بدن ایجاد می‌شود. این متابولیت‌ها در چربی، کبد، ریه و طحال هفته‌ها تجمع می‌یابند.THC باعث ایجاد حالت سرخوشی در قسمت پاداش‌دهنده‌ی مغز مصرف‌کننده می‌شود. طریقه‌ی مصرف THC باعث تنوع در فارماکوکینتیک آن می‌شود. حداکثر غلظت پلاسمایی در‌عرض چند دقیقه با استنشاق THC ایجاد می‌شود. با مصرف ریویTHC اثرات روانگردانی (Psychotropic) در‌عرض چند ثانیه تا دقیقه ایجاد شده و بعد‌از 15تا30 دقیقه به حداکثر رسیده و در‌عرض 2تا3‌ساعت تقلیل می‌یابد.

THC مصرف شده از راه خوراکی باعث اثرات روان گردانی (psychotropic) در‌عرض30تا90 دقیقه شده که بعداز2‌تا‌3 ساعت به حداکثر خود رسیده و 4تا12 ساعت طول می‌کشد. اثرات THC در مغز 24 ساعت بعد‌از مصرف هنوز دیده می‌شود. THC  وارد مغز شده و روی مراکزی که نسبت به تحریک پاسخ می‌دهند مانند غذا و نوشیدنی اثر می‌گذارد. (بروز گرسنگی یا تشنگی  ناگهانی). THC محل پاداش مغز را ازطریق تحریک سلولهای مغز نسبت به آزادکردن دوپامین فعال می‌کند.    

CB1 و CB2 گیرنده های داخلی Cannabinoid هستند. گیرنده‌هایCB1 در کورتکس‌مغز، هیپوکامپ، مخچه و گانگلیون بازال فراوان است. در‌حالی‌که گیرنده‌های CB2 غالباً در سلولهای سیستم ایمنی دیده می‌شوند و در مغز هم می‌توان آنها را یافت.  

THC به گیرنده‌های CB1 و CB2 متصل و آنها را فعال می‌کند.ماری‌جوانا انتقال اکسیژن را ازطریق افزایش غلظت کربوکسی هموگلوبین در‌خون افزایش می‌دهد. به‌نظر می‌رسد گیرنده‌های محیطی CB1 Cannabinoid   باعث وازودیلاتاسیون محیطی و تغییرات مختلفی در فشار‌خون ازطریق مهار نوراپی‌نفرین آزاد‌شده به واسطه‌ی گیرنده‌های پیش‌سیناپسی از‌طریق وازودیلاتاسیون مستقیم یا تأثیر روی پایانه‌های عصبی محیطی سمپاتیک عمل می‌کند. THC دارای نیمه عمر طولانی به‌علت تجمع در نسوج چربی می‌باشد. Cannabinoids حاصل از ماری‌جوانا را می‌توان در ادرار ماه‌ها بعداز آخرین مقدار مصرف شده ردیابی کرد.    

وسعت مصرف:

شاهدانه به‌صورت ماری‌جوانا و حشیش شایعترین مخدر غیرقانونی مصرف شده در آمریکا است.حدود100000 آمریکایی  به طور سالانه نیاز به درمان ترک‌اعتیاد مصرف ماری‌جوانا دارند (از آوردن باقی آمار مصرف آن در آمریکا صرف‌نظر شد.مترجم).ماری‌جوانا از‌نــظر گروه‌بندی در رده‌ی Schedule1 مواد اساسنامه‌ی کنترل دارویی بوده و دارای پتانسیل بالای اعتیاد می‌باشد و فاقد هرگونه مصرف قبول‌شده دارویی و درمانی در آمریکا است و فاقد ایمنی مصرف تحت‌نظر پزشک می‌باشد.

تظاهرات نواحی سر/گردن:

مصرف شاهدانه دارای عوارض مخربی در ناحیه‌ی سر و گردن است (جدول1). رابطه‌ای بین مصرف شاهدانه و بیماری پریودنتال می‌باشد. اثرات پریودنتال به‌اثبات رسیده شامل ژنژیویت با رنگ قرمز آتشین، لکوپلاکی لثه، از‌دست‌دادن استخوان آلوئول، التهاب‌لثه، هیپرپلازی لثه، پاپیلومای دهانی، لثه‌ هیپرپلاستیک، uvulitis، کارسینومای زبان و افزایش ابتلا به پوسیدگی دندان. مصرف زیاد ازحد ماری‌جوانا توأم با squamous cell carcinoma زبان به‌علت تغییرات اپی‌تلیالی ایجاد شده توسط ترکیب اصلی و کارسینوژن‌های بالقوه یافت شده در دود ماری‌جوانا است(جدول۱) .

عوارض سیستمیک:

عوارض سیستمیک متعدد مصرف شاهدانه مشخص‌شده ولی عده‌ای هنوز به آن واقف نیستند (جدول2). یکی‌از اثرات محتمل مخرب مصرف ماری‌جوانا اختلالات باروری است. مطالعات گسترده‌ای روی حیوانات در‌این‌زمینه انجام گرفته، دیده شده مصرف ماری‌جوانا در دوران بارداری ممکن‌است باعث کاهش در اندازه‌ی جنین، کاهش‌وزن نوزاد (.L.B.W)، افزایش خطر لوسمی غیر‌لنفوبلاستیک و افزایش خطر آسیب کروموزومی شود.

سایر اثرات سیستمیک شامل شرایط روانی مانند افسردگی، اضطراب، روان‌پریشی (psychosis)، اختلالات دوقطبی و شرایط بی‌انگیزگی است.مصرف درازمدت شاهدانه باعث انسداد مجاری تنفسی و برونشیت مزمن می‌شود. Cannabinoids روی تنظیم‌کننده‌های سیستم ایمنی تأثیر می‌گذارند.THC، تولید سایتوکائین‌های محافظ را سرکوب‌می‌کند در‌حالی‌که باعث افزایش تولید سایتوکائین‌های ایمونوساپرسیو می‌شود. سلولهای ایمنی که از ریه استنشاق‌کنندگان ماری‌جوانا به‌دست‌آمده، مقادیر کاهش یافته‌ای از سایتوکائینهای متعدد را نشــان‌داده و قـادر به تولیــد nitric oxide که واسطه‌ای در عملکرد سیستم ایمنی است نمی‌باشند: و این توانایی آنها را در کشتن باکتری‌ها محدود می‌کند(جدول۲).

ملاحظات دندانپزشکی:

مصرف شاهدانه مشکلات بالقوه و ملاحظاتی را برای دندانپزشک به همراه دارد.یکی از تظاهرات مصرف دهانی شاهدانه خشکی‌دهان است.لذا از مصرف دهانشویه‌های حاوی الکل باید پرهیز شود یا به‌مقدار ناچیزی تجویز شود. تاکی‌کاردی و گشادی عروق محیطی همراه با سمیت حاد ماری‌جوانا است. این اثرات با کاربرد اپی‌‌نفرین ‌به صورت افزایش قابل‌توجه اضطراب می‌تواند خطر جانی داشته باشد.

گفته‌شده دندانپزشکان به بیماران خود که مصرف زیاد از حد ماری‌جوانا دارند کاهش استعمال آن را یک هفته قبل‌از شروع درمان توصیه کنند.

نتیجه:

مصرف شاهدانه در‌مقایسه با سایر مواد‌مخدر غیر‌قانونی فاقد عوارض حاد و آنی است و این تصور در عوام ایجاد شده که شاهدانه دارای حداقل یا فاقد عارضه است ولی اثرات حاد احتمالی ناشی‌از مصرف شاهدانه مانند تاکی‌کاردی برای دندانپزشک دارای اهمیت است و اثرات درازمدت آن درصورت مصرف مزمن از خطر ابتلا به سرطان دهان تا افزایش احتمال ایجاد بیماری پریودنتال متغیر است. درصورت برخورد با چنین بیمارانی درمطب علاوه‌بر توجه به عوارض احتمالی ناشی‌از مصرف شاهدانه در آنها، ارجاع به متخصصان ترک‌اعتیاد الزامی است.