دیابت شایع‌ترین بیماری غدد مترشحه درون‌ریز است.
حدود ۵درصد کل جمعیت جهان را افراد دیابتی تشکیل داده که نیمی از آنها از وجود دیابت خود بی‌اطلاع می‌باشند.
در کشور ما بیش از ۳میلیون تن مبتلا به دیابت می‌باشند.
در جهان بیش از ۳۵۰میلیون تن مبتلا به دیابت می‌باشند.
دیابت یکی از ریسک فاکتورهای مهم بسیاری‌از بیماری‌ها در جهان است.
بیماری ایسکمیک قلب
بیماری‌های عروق محیطی
نارسایی کلیوی
کوری
این بیماری علاوه بر صدمات جسمی و روحی، خسارات هنگفت مالی نیز به همراه دارد.
در مبارزه با دیابت دو مساله مهم را باید در نظر داشت:
اول پیشگیری از بیماری
دوم درمان به‌موقع و جلوگیری از پیشرفت بیماری
ورزش
علاوه بر اینکه قدم نخست در درمان دیابت بخصوص دیابت نوع ۲ محسوب می‌شود در کاهش خطرات سایر ریسک فاکتورهای همراه نظیر فشارخون ـ هیپرلیپیدمی و احیاناً کاهش تعداد یا قطع سیگار موثر می‌باشد. ورزش در تمام اشکال دیابت و مراحل مختلف بیماری با رعایت تغذیه متعادل و متناسب و اجرای درمان صحیح در حفظ وزن طبیعی و بهبود جریان خون در دست و پا و کاهش چربی و قند اضافی خون اهمیت بسزایی دارد.
قند خون اکثر بیماران میانسال را می‌توان با اجرای فعالیت کافی و منظم عضلانی با کمترین دوز داروی خوراکی ضددیابت (سولفوتیل اوره و بی‌گوانیدها) به‌خوبی مهار کرد. بیمارانی که تحت درمان با انسولین قرار دارند با کمک‌های ورزش‌های سبک روزانه می‌توانند مصرف انسولین خود را به حداقل کاهش دهند.
ورزش‌های طولانی و خسته‌کننده عضلانی ممکن است قند خون بیماران دیابتی را که به‌علت توجه به رژیم غذایی یا درمان صحیح در شرایط نامساعدی به‌سر می‌برند افزایش دهد و به‌میزان اسیدهای چرب آزاد موجود در خون بیافزاید و موجب افزایش میزان ترکیبات کنونی در خون شود.
فیزیولوژی اثر ورزش
ورزش گلوکز و گلیکوژن را در داخل ماهیچه‌های بدن می‌سوزاند (این پدیده در صورتی رخ می‌دهد که دیابت کنترل شده باشد) و در حین و بعد از ورزش قند خون وارد ماهیچه‌ها می‌گردد و سطح گلوکز و گلیکوژن را به حد طبیعی می‌رساند.
ورزش بیماران دیابتی به صورت تمرین‌های هوازی می‌باشد (فعالیت‌هایی که با مصرف اکسیژن توام است) این نوع تمرین‌ها دستگاه‌هایی را که برای سلول‌های بدن اکسیژن تهیه می‌کنند فعال می‌سازد. به دنبال انجام تمرین‌های هوازی تغییرات سودمند و مفیدی در ریه‌ها، قلب و عروق خونی ایجاد می‌شود. با انجام تمرین‌های هوازی، بدن هوای بیشتری را به داخل ریه‌ها منتقل می‌کند. بهترین تمرین هوازی دویدن در مسافت طولانی و با آهنگ آرام می‌باشد.
این تمرین‌ها شامل اسکی ـ صحرانوردی ـ شنا ـ دویدن آرام ـ دوچرخه‌سواری و پیاده‌روی می‌باشند.
فوائد برنامه منظم ورزشی در درمان بیماران دیابتی:
۱ـ افزایش حساسیت سلول‌ها به انسولین
اگر ورزش در شرایط مناسب صورت گیرد یعنی بیمار قندخون به نسبت کنترل شده داشته باشد غلظت گلوکز پلاسما را ثابت نگه می‌داردکه علت این رویداد توازن بین برداشت گلوکز توسط عضلات و تولید در مقابل گلوکز در کبد است.
۲ـ کنترل وزن و کاهش وزن
کاهش وزن بر اثر ورزش باعث کاهش بافت چربی می‌گردد. بنابراین مقاومت به انسولین در سلول‌ها کاهش مییابد.
با انجام ورزش‌های برنامه‌ریزی شده بافت چربی کاهش یافته و توده عضلانی افزایش مییابد. کاهش وزن از طریق ورزش راحت‌تر و مفیدتر از کاهش وزن از طریق رژیم غذایی به تنهایی می‌باشد اما به نظر می‌رسد برای رسیدن به هدف باید ترکیب این دو روش را به کاربرد (در رژیم غذایی به تنهایی ۲۵درصد وزن از دست رفته از توده عضلانی است).
۳ـ آمادگی عضلانی
ورزش مناسب، تناسب عضلات را بالا می‌برد. تحقیقات نشان داده است که انقباضات عضلانی و عمل انسولین هر دو با هم برداشت گلوکز در طول ورزش را زیاد می‌کند.
۴ـ کاهش نیاز به داروهای خوراکی و مصرف انسولین
بررسی‌های نشان داده است که در ماه‌های اولیه شروع برنامه ورزشی به‌طور عموم تزریق انسولین را ۲۰درصد یا حتی ۴۰درصد نیز کاهش داده است.
۵ـ اعتماد به نفس بیشتر
احساسات افراد دیابتی همیشه در گرو حفظ قندخون در سطح طبیعی می‌باشد و هنگامی‌که سطح قندخون در حد‌عادی است احساسات در این افراد تا حدود زیادی بهبود مییابد. ایجاد احساس بهبودی با فعالیت‌های ورزشی مداوم و ورود این برنامه در زندگی افراد به‌وجود خواهد آمد.
۶ـ تحمل فشارهای عصبی
ورزش وسیله موثری است که این افراد را قادر می‌سازد که با فشارهای عصبی بهتر برخورد کنند. در هنگام ورزش آندرفین ترشح گردیده که از جمله تاثیر آن تخفیف درد و یک حالت روانی آرام می‌باشد.
نکات مهم در مورد ورزش بیماران دیابتی وابسته به انسولین:
۱ـ کنترل قندخون قبل، حین و بعد از ورزش
۲ـ جلوگیری از وقوع افت قندخون در طول ورزش با انجام نکات ذیل:
• شروع ورزش ۱تا۲ساعت بعد از صرف غذا
• مصرف ۲۰تا۴۰ گرم کربوهیدرات اضافی قبل از ورزش و هر یک ساعت در طول ورزش
• اجتناب از ورزش‌های سنگین در زمانی که انسولین تزریق شده حداکثر اثر خود را پیدا می‌کند.
• استفاده از محل‌هایی که انسولین تزریق نگردیده است.
• کاهش میزان انسولین تزریقی ۳۰تا۵۰ درصد در صورت لزوم (کوهنوردی ـ ورزش‌های طولانی‌مدت)
• بعد از ورزش‌های طولانی قند خون کنترل گردد و کربوهیدرات اضافی مصرف شود. این عمل از افت قندخون که ممکن است به‌صورت تاخیری ایجاد شود جلوگیری می‌کند.
نکات مهم در مورد ورزش بیماران NIDDM:
• در مورد این بیماران افت قند خون در طول ورزش کمتر رخ می‌دهد بنابراین مصرف کربوهیدرات اضافی معمولاً لازم نیست.
• ورزش باعث کاهش وزن می‌شود که این عمل را می‌توان با رعایت رژیم غذایی به هدف موردنظر رسانید.
• ورزش باید جزوی از زندگی روزانه این بیماران قرار گیرد.
مراقبت‌های ویژه در صورت وجود عوار مزمن دیابت:
۱ـ افراد دیابتی که پاهایشان مبتلا به عارضه نوروپاتی گردیده و دچار بی‌حسی در پاها می‌باشند باید از دویدن سریع و دویدن آهسته خودداری کنند. ورزش مناسب برای این افراد دوچرخه‌سواری یا شنا می باشد.
۲ـ افرادی که به‌عارضه چشمی دیابت (رتینوپاتی زمینه‌ای) مبتلا شده‌اند باید از ورزش‌هایی که باعث ایجاد مانور والسالوا می‌گردد اجتناب کنند.
این ورزش‌ها شامل تکان دادن و بالا و پایین بردن سر و یا ورزش‌هایی که سر در وضعیت پایین‌تر از بدن قرار می‌گیرد می‌باشد.
۳ـ افرادی که دارای فشارخون بالا هستند باید از ورزش‌های همراه با مانور والسالوا خودداری کنند. ورزش‌های مناسب برای این افراد ورزش‌هایی است که با حرکات دست و پا همراه است (ورزش‌های اندام تحتانی بهتر است).
خلاصه
ورزش به بهبودی تنظیم قندخون کمک می‌کند و مقاومت در برابر انسولین را کاهش می‌دهد.در نتیجه مقدار قند خون چه در صبح ناشتا و چه بعداز غذا به‌علت افزایش کانون‌های دریافت‌کننده انسولین در جدار سلول‌های نسوج چربی عضلانی بدون افزایش مقدار انسولین، به‌طور محسوس کاهش مییابد.
عضلاتی که در اثر افزایش قند خون لاغر شده‌اند با ادامه فعالیت‌های مناسب ورزشی ترمیم می‌شوند و به وزن اولیه خود باز می‌گردند. ورزش مرتب و متناسب با سن و وزن به‌طور کلی عوامل ایجاد حوادث ناگوار عروقی می‌کاهد و خصوصاً میزان تری‌گلیسیرید خون را پایین می‌آورد و در نتیجه حجم توده چربی بدن و فشارخون عمومی را کم می‌کند.
ورزش باید به‌طور ملایم و با زمان کم شروع شود و در طول مدت دو تا سه هفته هم از نظر زمانی و هم از حیث کیفیت ورزشی به حد مناسب و دلخواه برسد.
در جریان ورزش‌های طولانی و خسته‌کننده مانند کوه‌پیمایی ـ شنا و دوماراتن در ساعت اول تقریبا همه انرژی مورد لزوم عضلات از گلیکوژن ذخیره کبد و سلول‌های عضلانی تامین می‌شود. در ساعت دوم این انرژی از گلیگوژن و ذخایر چربی مشترکاً و در ساعت سوم به‌علت از بین رفتن ذخیره گلیکوژن منحصراً از مواد چربی (تری‌گلسیریدها) و از آن به بعد از چربی و پروتئین تامین می‌شود.
با توجه به مطالب فوق، بیماران دیابتی که قند خونشان بیش از ۳ گرم در لیتر است و سابقه اسید‌وکتوز دارند باید جدا از ورزش‌های طولانی و خسته‌کننده اجتناب کنند.
در جریان ورزش بخصوص در تابستان و محل‌های سرپوشیده باید به دفع آب بدن در اثر تعریق و افزایش حرکات تنفسی توجه داشت. زیرا بیمارانی که دچار عوارض پیشرفته کلیوی و قلبی هستند و برای کاهش قندخون از ترکیبات بیگوانید استفاده می‌کنند یا کسانی که از نارسایی قلب و ریه رنج می‌برند ممکن است دچار افزایش اسمولاریته خون شوند و احتمالا در معرض خطر اغمای هیپراسمولار قرار گیرند.
ورزش مناسب برای مبتلایان به دیابت:
۱ـ ورزش‌های دسته‌جمعی از قبیل تنیس روی میز ـ والیبال، بسکتبال و تنیس به‌مدت ۲۰ تا ۴۰دقیقه در روز
۲ـ پیاده روی۳۰دقیقه عصر باسرعت ۶کیلومتر در ساعت
۳ـ حرکات ورزش سوئدی یا نرمش ۲۰دقیقه صبح و ۲۰دقیقه عصر
۴ـ شنا یک‌ساعت در روز
۵ـ دوچرخه‌سواری با سرعت ۲۰کیلومتر در ساعت ۲۰دقیقه صبح ـ ۲۰دقیقه عصر در جاده هموار.
دیابتی‌های نوع ۲ که قند خونشان با رژیم غذائی یا داروهای ضددیابت منظم شده است برای کاهش وزن می‌توانند زمان ورزش‌های فوق را تا ۱/۵ برابر افزایش دهند.
دیابتی‌های ورزشکار در هر نوع ورزش و در هر شرایطی باید مقداری شیرینیجات مثل عسل ـ مربا ـ آبنبات ـ پولکی ـ گز همراه داشته باشند تا در صورت بروز نشانه‌های هیپوگلیسمی از آن استفاده کنند.
ورزش‌هایی که در آن امکان ضربان شدید، جراحت سطحی و عمقی و شکستگی استخوان وجود دارد توصیه نمی‌شود.
نقش پیشگیری ورزش در دیابت
غیر از اهمیت ورزش در درمان دیابت مساله مهمتر تقویت این فرضیه است که فعالیت بدنی و ورزش می‌تواند به‌‌رغم فاکتورهای مساعدکننده نقش پیشگیرانه داشته باشد.
Bjorntorp و همکارانش نشان داده‌اند که میانسالانی که به‌طور مرتب فعالیت بدنی داشته یا به ورزش می‌پردازند نسبت به همسالان بی‌تحرک خود هم در حالت ناشتا و هم پس از مصرف گلوکز سطح پلاسمایی انسولین آنها کاهش مییابد.
مکانیسمی که فعالیت فیزیکی و ورزش با آن سبب افزایش حساسیت به انسولین می‌شود کاملا مشخص نیست.
در حال حاضر چنین تصور می‌شود که اثرات عمده فعالیت بدنی با ورزش افزایش میزان گلوکز انتقالی به عضلات و بافت چربی است.
سایر فاکتورها مثل افزایش دانسیته کامپلیری در عضلات و افزایش متابولیسم گلوکز داخل سلولی نیز ممکن است اهمیت داشته باشند. نشان‌داده شده است که پس از قطع فعالیت بدنی یا ورزش در عرض چند روز حساسیت به انسولین از بین می‌رود و از این جهت فعالیت‌های ورزش به‌طور مستمر اهمیت دارد.
اثر ورزش روی کنترل درازمدت گلوکز خون ونیز مؤثر است.
فعالیت بدنی منظم و فعالیت ورزشی مستمر فقط در سلامتی افراد بشر مؤثرند اما برای کسانی که در معرض بیماری‌های مزمن نظیر هیپرتانسیون ـ هیپرلیپدمی ـ دیابت و چاقی هستند از اهمیت بیشتری برخوردار بوده و به‌شدت پیشنهاد می‌گردد.
مثال:
بازی فوتبال در شب
یک دیابتی تصمیم دارد بعد از صرف شام ۲ساعت فوتبال بازی کند. برای اینکه دچار هیپوگلیسمی نشود چه باید کرد؟
۱ـ نصف میزان انسولین کریستال و ۲واحد از انسولین NPH قبل از شام کاسته می‌شود.
۲ـ مصرف کربوهیدرات‌ها
بسته‌به نوع فعالیت فرق می‌کند. برای مثال فعالیت کسی که در خط حمله بازی می‌کند با دروازه‌بان فرق می‌کند.
|
دیابت به دو دسته وابسته به انسولین IDDMو غیروابسته به انسولین NIDDM تقسیم می‌شود. |
نوع دوم معمولا در افراد چاق بالای ۳۰سال |
|
بیماری اتوایمیون سلول‌های ترشحه انسولین احتیاج به تزریق روزانه انسولین دارند . (علاوه بر رعایت رژیم غذایی) |
زمینه ارثی در بروز آن مهم است ۱ـ ورزش ۲ـ کنترل کالری غذایی ۳ـ قرصه‌های ضددیابت ۴ـ انسولین ۵ـ کاهش ریسک فاکتورهای همراه مانند فشارخون سیگار ـ هیپرلیپیدمی |
یک روز پیاده‌روی (کوه‌پیمایی)
تمام روز تعطیل در فعالیت می‌باشد:
۱ـ باید مقدار انسولین تزریقی آن روز هر دو نوع انسولین مصرفی را به نصف تقلیل دهیم.
۲-برای پیشگیری از کاهش بیش از حد قند خون لازم است میزان انسولین تزریقی وعده شب را بعد از فعالیت روزانه نیز کاهش داده شود.
در صورتی که فعالیت جسمی بسیار شدید باشد حتما باید انسولین تزریقی صبح روز بعد نیز کاهش داده شود.
یک ساعت شنا
۱ـ در صورت امکان قبل از شنا میزان قند خون را اندازه‌گیری نمایید.
۲ـ حتما قبل از شنا ۲واحد مواد کربوهیدرات استفاده شود.
۳ـ توجه داشته باشید که کاهش میزان قند خون در استخر بسیار خطرناک می‌تواند باشد.
دوساعت دو استقامت بعد از صبحانه
۱ـ مقدار تزریق انسولین صبح را کاهش دهید (نصف میزان انسولین روز قبل)
۲ـ در صورت امکان بعد از ورزش میزان قند خون را کنترل کنید و غذا خوردن را نیز فراموش نکنید.
دو ۱۰۰۰متر
قبل از آن یک واحد کربوهیدرات (برای مثال یک لیوان آب پرتقال) استفاده شود.
یک روز دوچرخه‌سواری
۱ـ کاهش انسولین به نصف (هر دونوع انسولین تزریقی)
ولی با وجود کاهش انسولین ساعت یک بعدازظهر هیپوگلیسمی رخ داده است؟ شاید علت هیپوگلیسمی این باشد که وعده غذایی ناهار خیلی دیر بوده است در غیر این صورت حتما باید میزان انسولین را بیشتر کاهش می‌داده است و این مورد را برای مسابقه بعدی توجه داشته باشید.
بعد از انجام ورزش بهتر است داروی انسولین شب را نیز کاهش دهید تا بدینوسیله از هیپوگلسیمی شبانه جلوگیری شود و همچنین بهتر است که صبح روز بعد از یک مسابقه دوچرخه‌سواری میزان انسولین آن روز صبح نیز کاهش یابد.
تذکر:
۱ـ قبل از فعالیت غیرمعمول حتما باید از میزان انسولین به‌طور واضحی کاسته شود.
۲ـ احتمال هیپوگلیسمی بعد از ورزش وجود دارد.
بنابراین بعد از یک فعالیت غیرمعمول روزانه، میزان انسولین شبانه کاسته شود.
هیپوگلیسمی (افت قند خون)
هیپوگلیسمی مهمترین عارضه‌ای است که به هنگام ورزش یا پس از آن برای مبتلایان به دیابت پیش می‌آید. بخصوص در افرادی‌که تحت درمان با انسولین قرار دارند این عارضه بیشتر اتفاق می‌افتد.
عوامل مختلفی در ایجاد هیپوگلیسمی دخالت دارند:
الف ـ برهم خوردن تناسب غلظت انسولین با مقدار گلوکز مصرفی توسط سلول‌های عضلانی
ب ـ در بعضی از بیماران کارآیی باقیمانده پانکراس توسط ورزش تحریک و انسولین داخلی افزایش مییابد.
ج ـ ورزش سبب افزایش تعداد رسپتورهای انسولین غشاء خارجی سلولی می‌شود و گلوکز بیشتری به‌داخل سلول راه مییابد.
د ـ احتمالا انسولین بخصوص نوع کریستال آن بیش از انواع معمول از محل تزریق جذب می‌شود.
گاهی ممکن است قند خون بیماران دیابتی تحت درمان با انسولین چند ساعت پس از اتمام ورزش پایین بیافتد. علت هیپوگلیسمی افزایش مصرف گلوکز به‌وسیله سلول‌های عضلانی است ولی جذب انسولین از محل تزریق بدون توجه به میزان قندخون ادامه مییابد.
بنابراین سطح انسولین در پلاسما بالاتر از نیاز قرار گرفته و از جریان گلوکز کبدی به خون جلوگیری می‌کند و در ضمن حساسیت سلولی به انسولین در حین ورزش بیش از شرایط معمولی است و مزید برعلت می‌گردد.
ورزش‌های ملایم و طولانی قند خون دیابتی‌های غیرانسولینی را نیز پایین می‌آورد و از دیرباز پزشکان حتی قبل از کشف انسولین به اثر ورزش و رژیم غذایی در کنترل دیابت توجه داشته‌اند. بیمارانی که قند خونشان کمتر از ۳۰۰میلی‌گرم در دسی‌لیتر می‌باشد و در ادرارشان کتون نباشد از ورزش سود زیادی برده و به کمک آن می‌توانند سطح قند خون را پایین بیاورند ولی اگر قند خون بالاتر از ۳۰۰ باشد ممکن است نتیجه عکس گرفته و در اثر ورزش دچار افزایش بیشتر قندخون شده و به‌سوی کتواسیدوز دیابتی سوق داده شوند.
برنامه پیاده‌روی
| تعداد دفعات در هفته | مدت زمان هر جلسه | هفته |
| ۳تا۵ بار | ۱۰دقیقه | اول |
| ۳تا۵ بار | ۱۵دقیقه | دوم |
| ۳تا۵ بار | ۲۰دقیقه | سوم |
| ۳تا۵ بار | ۲۵دقیقه | چهارم |
| ۳تا۵ بار | ۳۰دقیقه | پنجم |
| ۳تا۵ بار | ۳۵دقیقه | ششم |
| ۳تا۵ بار | ۴۰دقیقه | هفتم |
| ۳تا۵ بار | ۴۵دقیقه | هشتم |
| ۳تا۵ بار | این برنامه تکرار می‌شود | نهم به بعد |
نکاتی چند در‌خصوص‌پیشگیری از افت قندخون:
میزان انسولین دریافتی یا قرص قبل از ورزش کم شود.
(اگر ورزش سنگین انجام شود یا مدت انجام ورزش طولانی‌تر از ۱ساعت باشد)
عدم فعالیت‌های ورزشی در حدود ۶۰دقیقه بعد از تزریق انسولین بخصوص اگر ورزش مربوط به قسمتی از بدن باشد که انسولین تزریق شده است.
• انجام ورزش ۱تا۳ ساعت پس از صرف غذای اصلی یا میان وعده
• صرف غذا ۲۰تا۳۰ دقیقه بعد از تزریق انسولین صورت گیرد.
• در نظر گرفتن توجهات ویژه در تغییر دادن انسولین از منابع مختلف
(انسولین انسانی اثر سریع‌تر و مدت زمان اثر کوتاه‌تری داشته ـ در حالی که انسولین حیوانی (گاوی) شروع آهسته و مدت زمان اثر طولانی‌تری دارد)
• آگاهی از سرعت جذب متفاوت انسولین از اندام‌ها
• کنترل میزان قند قبل از ورزش، در حین آن و بعد از ورزش بخصوص اگر ورزش سنگین یا طولانی انجام شود.
• مصرف مقدار کافی کربوهیدرات قبل از ورزش در حین آن و بعد از ورزش بخصوص که قند خون زیر ۱۰۰ میلی‌گرم در دسی‌لیتر باشد و یا ورزش‌های سنگین و طولانی‌تری از ۱ساعت انجام شود.
• برنامه حرکات ورزشی را از حرکات کم و کوتاه شروع کرده و شدت و مدت زمان آن را باید به‌تدریج افزایش داد.
نکاتی‌راجع به معمول‌ترین ورزش (پیاده‌روی):
شاید مزیت پیاده‌روی آن است که انجامش برای هر کس بدون توجه به سن و جنسیت در همه جا و همه وقت میسر است اما نقطه ضعف پیاده‌روی آن است که برای کسب فایده‌ای معادل با دویدن باید سه برابر زمان دویدن وقت صرف شود.
نکته مهم در انجام تمرین‌های هوازی این است که تعداد ضربان قلب باید به اندازه مناسبی بالا رود (۵۰درصد تا ۷۵درصد حداکثر ضربان قلب) چندین بررسی نشان داده است که پیاده‌روی تاثیرات بهداشتی قابل توجهی بر تمام گروه‌های سنی دارد؛ کاهش وزن ـ کمتر شدن بافت چربی ـ پایین آمدن فشار خون و بهبود در نمایه‌ی چربی‌ها(Profile) از جمله این تاثیرات بهداشتی است.
زمان ورزش به مرور طولانی می‌شود و ضربان قلب نیز به‌تدریج از ۵۰درصد به ۷۵درصد حداکثر ضربان قلب می‌رسد.
ثبت نظر