خواص درمانی گل شقایق سرخ

روز تعطیل بود و از رادیوی اتومبیل تصنیف «نفس‌باد صبا»، با صدای زنده‌یاد ایرج‌بسطامی پخش‌می‌شد. در بیتی از‌این تصنیف‌زیبا و دلنشین که ‌مربوط به‌غزلی از حافظ با مطلع:

نفس باد صبا مشک فشان خواهد شد                        عالم پیر دگرباره جوان خواهد شد

می‌باشد، آمده است که:

ارغوان جام عقیقی به سمن خواهد داد                      چشم نرگس به شقایق نگران خواهد شد

دوستی که در‌کنار دستم نشسته‌بود پرسید چرا چشم‌نرگس به شقایق نگران خواهدشد؟ گفتم نمی‌دانم، اما می‌دانم که در وسط گل‌نرگس حلقه‌ای زردرنگ و زیبا دیده‌می‌شود که شاعران آن‌را دیده نرگس و چشم ‌معشوق توصیف‌نموده‌اند و آن‌را نماد چشم و نگاه دانسته‌اند وگل شقایق نیز گلی است که نماد عشق است و درباره آن گفته‌اند‌: تا شقایق هست زندگی بایدکرد^۱. دوستم پرسید گل‌شقایق‌سرخ‌ چی؟ به او گفتم که درمورد این گل می‌نویسم:

خواص درمانی گل شقایق سرخ :

شقایق‌سرخ که با‌نام علمی (Papaver rhoeas L ) شناخته‌می‌شود و در زبان انگلیسی (Common Poppy) یا (Red poppy ) و نیز( Corn Poppy ) نامیده‌می‌شود، گیاهی‌علفی و یک‌ساله است که ارتفاع آن به‌حدود یک‌متر می‌رسد و در کتاب‌های طب‌سنتی، با نام‌های شقایق، خشخاش منثور و خشخاش بری نیز شناخته شده‌است.

شقایق‌سرخ، در نواحی سایه‌دار که خاک‌آهکی دارند و نیز در گندم‌زارها و کشتزارها می‌روید. رویشگاه اصلی این گیاه که آن‌را باعنوان پرچم‌سرخ تابستان‌داغ نیز می‌شناسند، احتمالاً بلغارستان یا ترکیه است. شقایق‌سرخ در بسیاری‌از مناطق اروپا، آسیا و سایر نواحی معتدلة نیمکرة‌ شمالی می‌روید. این گیاه در مناطق مرزی ‌ایران و عراق، تبریز، کرمان و مناطقی از خوزستان نیز دیده‌می‌شود. در تصویر مندرج درمقاله می‌توان بخش‌های مختلف شقایق‌سرخ را مشاهده‌نمود.  

شقایق‌سرخ که از گیاهان تیرة‌خشخاش (Papaveraceae) است، ساقه و برگ‌های کرک‌دار دارد. برگ‌های آن با بریدگی‌های عمیق دندانه‌دار، به‌ویژه در قسمت انتهایی ساقه مشخص‌می‌شود‌. گل‌های درشت این گیاه رنگ‌سرخ زنده و آتشین دارد که به انسان نشاط‌می‌بخشد. در ته‌جامِ (دومین پوشش گل که مجموعة گلبرگ‌ها را به‌وجود‌می‌آورد) گل‌های آن، لکه سیاهی دیده‌می‌شود. میوه شقایق سرخ شبیه به خشخاش مزروع، اما کوچکتر از‌آن است و تخم‌های سیاه‌رنگ در داخل میوه می‌باشند.

شقایق سرخ‌آلکالوئیدهای زیادی مانند مورفین (Morphine)، آپومورفین(Aporphine)، کدئین (Codeine)، پاپاورین(Papaverine)، نارکوتین (Narcotine)، نارسئین(Narceine)، تبانین (Thebanine)، ایزوبولدین(Isoboldine) وسالسولینول (Salsolinol) دارد. بیشتر، در گل‌های گیاه آلکالوئیدی به‌نامRhoeadine وجود دارد که غیــرسمی است و اثر خواب‌آوری ملایم دارد. این ماده برای تسکین‌سرفه‌های خفیف نیز مؤثر است. به‌علاوه گل‌های شقایق‌سرخ دارای مقداری موادقندی، لعاب و نیز آلکالوئیدRhoeagenin می‌باشد.

Papaverine که در بالا به آن اشاره‌شد، یکی‌از آلکالوئیدهای تریاک است  که با خاصیت Antispasmodic برای درمان اسپاسم و نیز اختلال‌‌نعوظ‌‌(Erectile Dysfunction) مردان به‌کار رفته است. پاپاورین اسپاسم دستگاه‌گوارش را بهبود‌می‌بخشد و به‌عنوانCoronary Vasodilator در اختلالات عروق‌ کرونر، مغزی و محیطی تجویز‌می‌گردد. این ماده که اثر مخدر ندارد به‌شکل آمپول، قرص و کپسول نیز عرضه شده‌است.

به‌این‌ترتیب از پاپاورین که یک گشادکننده عروق می‌باشد، به‌عنوان داروی ضداسپاسم عضلات‌صاف و تسکین و بهبود درد قفسه سینه، مشکلات گردش‌خون، اختلالات دستگاه‌گوارش، کیسه صفرا و دستگاه ادراری استفاده‌می‌شود. این دارو ماهیچه‌های صاف‌عروق را شل‌نموده و به گشادشدن عروق کمک‌می‌کند و درنتیجه از فشارخون نیز می‌کاهد.

باید توجه‌داشت که داروی پاپاورین می‌تواند عوارضی مانند تهوع، سردرد، یبوست، افزایش تعداد ضربان‌قلب، افزایش فشارخون، درد شکم، گرگرفتگی، سرگیجه، اسهال، بی‌اشتهایی، احساس ناخوشی و التهاب‌کبد را درپی‌ داشته‌باشد.

در برخی‌از کتاب‌های سنتی، طبیعت شقایق‌سرخ  را بسیار سرد و خشک نوشته‌اند. به‌طور کلی گل‌شقایق با داشتن آلکالوئیدهای متعددی که از آن ها یادشد به‌عنوان مخدر، خواب‌آور و آرام‌بخش، مسکن سرفه‌های مقاوم، تسکین‌دهنده درد، کاهنده التهاب و مفید در آنژین، گلودرد و آسم کاربرد دارد. دانه‌های‌ریز و سیاهرنگ این گیاه را درگذشته برای تسکین‌درد سیاتیک و بهبودسرفه و آرام‌کننده تجویـزنموده‌اند. گل‌های شقایق همراه با چندگیاه دیگر به‌نام چهارگل نیز مورد استفاده بوده‌است. دم‌کرده این ترکیب را که می‌تواند شامل شقایق، پنیرک، پنجه گربه(Cat’s claw) و گیـاه پاخری (گیاهی دارویی بانام علمیTussilago farfara) باشد، برای درمان برونشیت، سرفه‌های مزمن، سیاه‌سرفه و آسم مؤثر می‌دانستند. از شقایق‌سرخ برای کاهش اضطراب و برطرف‌کردن بی‌خوابی و تسکین دردهای عصبی نیز استفاده شده و نوشته‌های متعددی پیرامون کاربرد آن وجود دارد. براساس این نوشته‌ها می‌توان از دم‌کردة گلبرگ‌های خشک‌شده شقایق‌سرخ برای ایجاد خواب‌ملایم استفاده‌نمود. برای این منظور ۲گرم از گلبرگ‌ها را در یک فنجان آب‌جوش به‌مدت ۱۵ تا ۲۰ دقیقه دم‌کرده و کمی پیش‌از‌خواب آن‌را می‌نوشند. در همین راستا می‌توان از جوشانده گلبرک‌ها و دانه‌ها نیز استفاده‌نمود. از ریشه، برگ، گل و دانه‌های شقایق‌سرخ  می‌توان به‌صورت حمام، ضماد و جوشانده نیز برای درمان موضعی استفاده‌کرد. باید توجه‌داشت که برخی‌از گونه‌های این خانواده‌سمی هستند و باید با نظر کارشناس شناخته‌شده و از‌سوی‌پزشک تجویز‌گردد.

۱ـ‌ سهراب سپهری