دیژیتال گیاهی زندگی‌بخش و مرگ‌آور

گل‌انگشتانه با نام علمی Digitalis Purpurea L، گیاهی است از تیره بارهنگیان (Plantaginaceae) و از راسته نعناسانان (Lamiales) که ارتفاع آن درسال‌دوم به ۱ تا ۱/۵متر می‌رسد. گل‌انگشتانه را در زبان‌انگلیسی بانام‌های‌Foxglove ،Common Foxglove و lady’s glove می‌شناسند. رویشگاه اصلی این گیاه غرب‌اروپا بوده و در جنگل‌ها، بیشه‌زارها و مناطق مرطوب رشدمی‌کند. در مناطقی از ایران، مانند نواحی‌غربی و شمالی کشور نیز می‌روید.

دیژیتال یا گل‌انگشتانه گیاهی‌علفی، دوساله و گاهی بیشتر است که برگ‌های‌بیضی‌شکل و کرکدار دارد. برگ‌های‌ مارپیچی و چین‌و چروک‌دار ۱۰تا۳۰‌سانتی‌متری آن، طوقی را تشکیل‌می‌دهند که درسال‌دوم از میان این برگ‌ها یک ساقه گل‌دهنده رشد می‌کند. فصل گل‌دهی گیاه از اواخر بهار تا اوایل پاییز می‌باشد. ماده مؤثره دارویی را از برگ‌های خشک‌شده این گیاه به‌دست‌می‌آورند.

سطح خارج گل‌های لوله‌ای گل‌انگشتانه معمولاً ارغوانی‌رنگ و سطح داخلی آنها روشن‌تر با لکه‌های ارغوانی است و همانطور که اشاره‌شد، زمان گل‌دادن گیاه از خرداد تا شهریور است. وجه تسمیه گل‌انگشتانه به علت شباهتی است که به انگشتانه  دارد، در واقع شکل‌ظاهری جام‌گل‌ها شبیه به انگشتانه است. به‌دلیل زیبایی گل‌انگشتانه آن را به‌عنوان گیاه‌زینتی نیز پرورش می‌دهند. باید توجه داشت که برگ‌ها و گل‌های زیبا و واژگون و رویایی این گیاه می‌تواند بسیار خطرناک باشد. درست است که با پیشرفت‌های  چشمگیر پزشکی و وجود داروهای صناعی که مصرف آنها ساده است و تهیه آنها وقت‌گیر نمی‌باشد، دیگر شخصی به سراغ دم‌کرده گل‌انگشتانه نمی‌رود، اما آگاه‌نمودن مردم (به‌ویژه ا‌فرادی‌که به دامن طبیعت می‌روند) از خطر برخی‌از گیاهان‌دارویی بسیار ضروری است و می‌تواند درپیشگیری از مسمومیت‌ها مؤثر باشد. همانطورکه درمورد قارچ‌های‌سمی (که جان عده‌ای را گرفت و موجب پیوندکبد در برخی‌از افراد شد) اشاره‌‌نمودم، باید اشخاص را ازخطر استفاده ناآگاهانه و خودسرانه برخی‌از گیاهان‌دارویی آشنا کرد و آنها را از تداخل گیاهان با بسیاری‌از داروها آگاه‌نمود.

گل‌انگشتانه منبع طبیعی داروی قلبی دیگوکسین (Digoxin)یا همان دیژیتالین(Digitalin) است. درتمامی قسمت‌های این گیاه گلیکوزیدهایی وجود دارد که کار قلب را فعال و تنظیم می‌کند.

گلیکوزیدها(Glycoside) موادی هستند که به‌طور وسیعی درطبیعت گسترده‌ شده‌اند و نقش مهمی در ارگانیزم‌های زنده دارند. بیشتر گیاهان منابع شیمیایی خود را به شکل گلیکوزیدهای غیرفعال ذخیره می‌کنند که در بدن گیاهخواران توسط آنزیم‌های هیدرولیز‌کننده شکسته‌شده و تبدیل به قند می‌گردند. گلیکوزیدهای قلبی در برخی‌از گیاهان مانند خرزهره، گیاهان‌تیره آلاله، تیره میمون و چندین گیاه دیگر وجود دارد.

خرزهره، گیاهی‌است که تمام قسمت‌های آن با‌داشتن گلیکوزیدهای قلبی برای انسان و حیوان سمی بوده و خطرناک می‌باشد. دام‌هایی که از برگ‌های‌سبزگیاه و شاخه‌های جوان آن تغذیه کرده‌باشند شروع مسمومیت را با آریتمی و اختلال در سیستم هدایتی قلب نشان‌می‌دهند.

مقدار اندک گلیکوزیدهای قلبی برای درمان نارسایی قلب تجویزمی‌شود، اما مصرف مقدار زیاد آنها می‌تواند سمی و مرگ‌آور باشد. به‌عبارت دیگر گلیکوزیدهای‌قلبی را می‌توان یکی‌از مهمترین داروهای قلبی دانست که در درمان نارسایی قلب تجویزشده و نجات‌بخش می‌باشد. اما همانطورکه اشاره‌شد، مقدار زیادتر این گلیکوزیدهای قلبی سبب بروز آریتمی‌های قلبی و عوارض مهم دیگر می‌گردد. برگ‌های گل‌انگشتانه گلیکوزیدهای زیادی دارند که ازجمله آنها می‌توان به گلیکوزیدهای دیژیتالین، دیژیتوکسین(Digitoxin)، دیژیتونین(Digitonin)، جیتوکسین(Gitoxin) و دیژینین(Diginine) اشاره‌نمود. دیژیتوکسین یک گلیکوزید قلبی است که از نظر ساختمانی و اثر به دیگوکسین شبیه بوده اما اثر سمی زیادی دارد. اصولاً باید توجه داشت که گل‌انگشتانه در مقادیر زیاد، یکی‌از سمی‌ترین گیاهان دارویی می‌باشد و فقط باید باتجویز پزشک متخصص تجویزگردد.

هرچند که به‌دلیل سمیت‌قلبی گل‌انگشتانه در انسان و حیوان، کاربرد این گیاه درگذشته محدود بوده است اما در طب‌سنتی، از جوشانده، خیسانده و دم‌کردة گل‌انگشتانه  برای درمان نارسایی‌های قلبی، افزایش‌ادرار و درمان ذات‌الریه استفاده شده‌است. ازسوی دیگر در پزشکی‌نوین، تا زمانی‌که وجود گلیکوزیدهای قلبی مانند دیگوکسین و دیژیتوکسین درگیاه مشخص نشده‌بود، اعتقاد چندانی به گل‌انگشتانه برای درمان بیماری‌های قلبی وجود نداشت. احتمالاً یکی‌از دلایل این امر را می‌توان در این نکته دانست که در عرضه برگ‌های دیجیتال تقلبات زیادی صورت می‌گرفت.

دیگوکسین یکی‌از گلیکوزیدهای قلبی (Cardiac Glycosides) است که بیشتر از برگ‌های گل‌انگشتانه به‌دست می‌آید. البته امروزه شرکت‌های داروسازی آن را به‌طور صناعی تولید و به‌صورت قرص، ‌آمپول و الگزیر عرضه می‌کنند. دیگوکسین درکنترل فیبریلاسیون دهلیزی همراه با پاسخ سریع بطنی و در درمان نارسایی قلبی مورداستفاده قرارگرفته و نشانه‌های نارسایی قلبی و تحمل فعالیت را بهبودمی‌بخشد. در واقع دیگوکسین از قدیمی‌ترین داروهای ضدآریتمی به‌شمار می‌رود که در درمان نارسایی‌قلبی و آریتمی فوق‌بطنی استفاده‌شده‌است. دیگوکسین نیروی انقباضی قلب را افزایش‌‌داده و سبب کاهش هدایت الکتریکی آن می‌گردد. بار دیگر تاکید می‌شود که دیگوکسین را باید حتماً با تجویز پزشک متخصص مصرف نمود.

این همه تاکید از این جهت است که فاصله میان دوز درمانی و مؤثر دیگوکسین با دوز مسموم‌کننده بسیار نزدیک می‌باشد و از این رو مشاهده شده است که  ۳۰در صد از افرادی‌که دیگوکسین دریافت نموده‌اند، نشانه‌های مسمومیت بروز داده‌اند. نشانه‌های مسمومیت با دیگوکسین را می‌توان شامل نشانه‌های قلبی و نشانه‌های غیرقلبی دانست. در نشانه‌های قلبی مسمومیت با دیگوکسین، می‌توان آریتمی‌ها و بلوک‌های قلبی را مشاهده‌نمود که شرح آنها در این خلاصه نمی‌گنجد. نشانه‌های غیرقلبی مسمومیت با دیگوکسین را نیز می‌توان شامل عوارض گوارشی، عوارض‌بینایی، عوارض‌عصبی و نشانه‌های روانی مانند خستگی و سردرد و گیجی و عدم‌آگاهی دانست. دیگوکسین با داروهایی مانند داروهای قلبی، داروهای ادرارآور، استروئیدها، ضداسیدهایی‌که آلومینیوم و منیزیوم دارند، داروهای آنتی‌کولینرژیک، متوکلوپراماید، برخی‌از آنتی‌بیوتیک‌ها، نیفدیپین، وراپامیل، دیلتیازم، کینیدین و چندین داروی دیگر تداخل ایجادمی‌کند. اگر اشخاصی از برگ یا گل این گیاه دم‌کرده‌هایی به‌صورت چای می‌خورند (که اگر بدون تجویز پزشک باشد بسیارخطرناک است) باید پزشک معالج را از آن آگاه سازند تا با داروهای تجویزی تداخل نداشته باشد.

با این مطالب مختصر، لطفاً یک‌بار دیگر با دقت این تصویرزیبا، اما خطرآفرین مندرج در مقاله را مشاهده‌فرمایید تا هنگام گردشگری در طبیعت، هوس نوشیدن دم‌کردة آن به ذهنتان خطور نکند.