نگاهی به اثر آنتوسیانین‌های موجود درقره‌قات

گزارش‌های متعددی نشان‌داده‌است که درهنگام جنگ‌جهانی دوم، خلبان‌های هواپیماهای‌جنگنده بریتانیایی برای بهبود دید چشمان خود در حمله‌های‌شبانه ازBilberry استفاده‌می‌کردند. آنها اعتقادداشتند با خوردن این توت‌ها که مقدار قابل‌توجهی آنتوسیانین دارند، از دید بهتری برخوردار‌ می‌شوند. البته در اروپا، از قرن‌شانزدهم میلادی‌Bilberry را به‌عنوان یک گیاه‌دارویی برای رفع خستگی‌چشم و بهبود دید در شب و رتینوپاتی مفید می‌دانستند. ماده درمانی موجود در‌این توت‌ها تولید رنگدانه‌های شبکیه چشم را افزایش‌داده و سبب بهبود دید در شب می‌گردد.

آنتوسیانین‌ها(Anthocyanins) رنگدانه‌های گیاهی هستند که اثر آنتی‌اکسیدانی(Antioxidant) قوی دارند. آنتوسیانین‌ها با عمل آنتی‌اکسیدانی خود می‌توانند آنزیم‌های سیکلواکسیژناز (Cyclooxygenase) را مهار‌کنند و از سرطانی‌شدن یاخته‌ها نیز پیشگیری نمایند‌. (Cyclooxygenase(COX آنزیمی است که مسئولیت‌ تولید میانجی‌های التهابی‌بدن(Prostanoids) را به‌عهده‌دارد. پروستانوئیدها شامل Prostacyclins s, Prostaglandins وThromboxane می‌باشند.

آنتوسیانیدین‌ها، فلاونوئیدهایی(Flavonoids) هستند که در توت‌های‌سیاه و قرمز و نیز گیلاس و زغال‌اخته ومیوه‌هایی که رنگ‌قرمز و بنفش دارند موجود می‌باشند. فلاونوئیدها مولکول‌های پلی‌فنولیک هستند که ۱۵ اتم‌کربن داشته و محلول در آب می‌باشند. این فلانوئیدها از‌نظر ساختمانی با فلاون‌ها (Flavons) ارتباط‌ دارند و شکل‌گلیکوزیدی (Flavone Glycosides form) آنها، آنتوسیانین نام‌دارد. Anthocyanins (واژه‌ای‌یونانی از دو‌بخشAnthos برای گل و Kyanose برای آبی) را می‌توان آنتی‌اکسیدان‌های نیرومندی دانست که فعالیت رادیکال‌های‌(Radicals) آزاد را مهار نموده و در تأمین سلامتی نقش بسیارمهمی دارند. آنتوسیانین‌ها با مهار فعالیت سنتز پروستاگلاندین انسانی، اثر ضدالتهابی نشان‌می‌دهند. رنگ بیشتر آنتوسیانین‌ها در شرایط اسیدی قرمز است و با کاهش حالت اسیدی آنها به‌رنگ آبی‌/‌ بنفش در‌می‌آیند.

Bilberry یا توت‌آبی اروپایی (European Bluebery)، را در زبان فارسی با نام سیاه‌گیله و در زبان‌ترکی به‌نام قره‌قات (قره‌قاط) می‌شناسند. قره‌قات که نام علمی آن. Vaccinium myrtillus L می‌باشد، یکی‌از غنی‌ترین منابع  آنتوسیانین بوده و مقدار آنتوسیانین موجود در‌این‌میوه تا ۲۵درصد نیز می‌رسد.

بررسی‌های متعدد نشان‌داده‌است که Bilberry برای بهبود دید چشمان در تاریکی مفید بوده و با اثر ضد‌التهابی که دارد، برای پیشگیری‌از برخی بیماری‌ها نیز مصرف‌می‌شود‌. برای قره‌قات اثر پایین‌آورندة چربی‌خون و کاهش‌دهنده قندخون قائل شده‌اند و از‌این‌رو در بیماری‌های دیابت، بیماری‌های قلبی‌عروقی (Cardiovascular Disease:CVD)، سرطان و اختلالات مربوط‌به ‌افزایش‌سن سودمند می‌باشد. باتوجه به ‌مطالبی که به زبان‌فارسی در کتاب‌ها و مقاله‌های‌علمی پیرامونBilberry نوشته شده‌است، در اطلاق نام قره‌قات به Bilberry اتفاق‌نظر وجود ندارد. افرادی آن‌را با نام‌های زغال‌اخته اروپایی، هلی‌بری، قره‌قات‌اردبیلی، قره‌قاط کلیبری و زغال‌اخته نیز شناخته‌اند که اگرچه با داشتن ترکیبات مشابه، ارزش‌درمانی مشابه دارند اما با یکدیگر متفاوت می‌باشند.

سیاه‌گیله درختچه کوچکی است که حدود نیم‌متر بلندی دارد. میوة این درختچه که تصویر آن در متن مقاله نشان داده‌شده، به اندازه یک نخود بوده و با غباری سفیدرنگ یا شیری‌رنگ پوشیده شده‌است. میوه قره‌قات که ابتدا سبز و سپس قرمز‌رنگ می‌باشد، پس‌از رسیدن به رنگ‌سیاه درآمده و آب درون آنها به رنگ‌بنفش تغییر می‌‌یابد. مزه میوه قره‌قات رسیده، شیرین است.

این گیاه در بسیاری‌از نقاط اروپا، آسیای‌غربی و مناطق معتدل آمریکای شمالی یافت می‌شود. همانطور که اشاره‌شد، آنتوسیانوزیدها مهمترین ترکیبات  گلیکوزیدی قره‌قات را تشکیل‌می‌دهند. این ترکیبات توان مویرگ‌های بدن را افزایش‌داده و سبب بهبود جریان‌خون در آنها می‌شوند و از چسبندگی پلاکت‌های خون می‌کاهند. بنابراین مواد حیاتی موجود در قره‌قات خاصیت ضداکسایندگی قوی (Antioxidant Activity) دارند و با اثر ضدویروسی، ضدالتهابی، ضدسرطانی و ضدآلرژی خود می‌توانند نقش مهمی در سلامتی انسان داشته باشند. آنها در بهبود رتینوپاتی مؤثر‌بوده و چربی‌خون را نیز کاهش‌می‌دهند. عصاره استاندارد شده قره‌قات را که به‌صورت کپسول عرضه نموده‌اند، برای بهبود اختلالات گردش‌خون و برخی‌از اختلالات بینایی مانند کوری‌شبانه‌، آب‌مروارید و تحلیل تدریجی ماکولار‌ (Macular) شبکیه تجویزمی‌کنند. دم‌کردة برگ‌های قره‌قات برای بیماران مبتلا به دیابت نوع۲ مفیدمی‌باشد.

شرکت‌های داروسازی اروپا با استفاده‌از عصاره قره‌قات، داروهایی را عرضه‌نموده‌اند که برای درمان اختلالات عروقی و شکنندگی مویرگ‌ها مؤثر‌بوده و آن‌را برای درمان واریس و ضایعات مویرگی به‌کارمی‌برند. سازندگان داروی آنتوسیانوزید برای آن خاصیت آنتی‌اکسیدانی قوی قائل‌شده‌اند که می‌تواند بیوسنتز کلاژن را افزایش‌‌داده و سبب کاهش نفوذ مویرگی و شکنندگی آن گردد. تولیدکنندگان دارو اعتقاد‌دارند که این دارو از آزادسازی ترکیب‌های پیش‌التهابی مانند هیستامین، پروستاگلاندین‌ها و لکوترین‌ها (Leukotriene) پیشگیری‌نموده و می‌تواند در درمان اکیموز(Ecchymosis)، نارسایی ‌وریدی لنفاوی و شب‌کوری مؤثر باشد. این دارو بدن را دربرابر بسیاری‌از بیماری‌ها محافظت‌می‌کند.

به‌طورکلی می‌توان قره‌قات را درموارد زیر مؤثر دانست:

* بهبود دیدشب با افزایش تولید رنگدانه‌های شبکیه.

* افزایش گردش‌خون در مویرگ‌های شبکیه.

* بهبود رتینوپاتی(Retinopathy)

* بهبود یا پیشگیری‌از واریس، هموروئید و ترومبوز.

میوه قره‌قات با داشتن آنتوسیانین، تانن، کربوهیدرات، فیبر، کلسیم، پتاسیم، فسفر، فولات، آهن، مس، منگنز، ویتامین‌ب6،  نیاسین، ویتامینA و اسیدهای سیتریک، مالئیک و اسکوربیک بسیار مفید است و معمولاً مصرف متعادل میوه و عصاره آن خطر و عوارض‌جانبی مهمی ندارد. زنان باردار و شیرده نیز می‌توانند از میوه آن استفاده‌نمایند. میوه آن به‌شکل خام یا به‌صورت مربا، ژله و شربت کاربرد دارد. البته برگ‌های قره‌قات نیز خاصیت درمانی دارند. در برگ‌های قره‌قات تانن، فلاونوئید، گلیکوزید، آربوتین، اسیدهای ارگانیک و موادمعدنی وجود دارد. می‌توان برای مدت محدودی برگ‌ها را به‌شکل دم‌کرده (مانندچای)، مصرف‌نمود. معمولاً نوشیدن ۳فنجان از دم‌کرده برگ‌ها (یک قاشق غذاخوری برای یک‌فنجان آب) در روز را برای ضدعفونی‌‌نمودن دستگاه‌گوارش و کنترل اسهال‌(به‌سبب وجود تانن در‌آنها) و نیز کاهش قندخون مفید دانسته‌اند. باتوجه به‌خاصیت ضدمیکروبی و ضدویروسی ترکیبات موجود در برگ‌ها (و حتی ریشه گیاه) می‌توان از دم‌کرده آنها برای استعمال‌خارجی و یا به‌عنوان دهانشویه در التهابات‌دهان استفاده‌‌نمود. چای‌میوه آن نیز در بسیاری‌از مناطق مرسوم می‌باشد. برای این منظور روزی سه‌بار، هربار ۵گرم از میوه خرد  شده را در یک لیوان آب‌سرد ریخته و پس‌از گذشت حدود ۱۰دقیقه آن را به‌حد جوش می‌رسانند و سپس به‌مدت۱۰دقیقه آن‌را به‌حال‌خود می‌گذارند  تا دم‌بکشد و پس‌از صاف‌کردن آن‌را می‌نوشند.

عصاره قره‌قات، در شرایط آزمایشگاهی، رشد هلیکوباکترپیلوری(Helicobacter Pylori) را مهارنموده و فعالیت باکتری‌کشی نشان‌می‌دهد و با خاصیت ضدمیکروبی خود، رشد بسیاری از باکتری‌های گرم‌مثبت (مانند انتروکوک فکالیس) و نیز باکتری‌های گرم‌منفی(مانند سالمونلا تیفی‌موریم) را مهارمی‌کند. ازنظر داخلی نیز در درمان عفونت‌ها و التهاب کلیه‌ها و مثانه مفید واقع‌شده و می‌تواند با داشتن تانن، در بهبود اسهال مؤثر باشد.