کاربرد سیاه‌دانه در طب‌سنتی و پزشکی‌مدرن

شادروان دکتر‌«فرخ سیف‌بهزاد»، بنیانگذار هفته‌نامه پزشکی‌امروز، توجه خاصی به طب‌سنتی داشتند و کتاب و مقاله‌های بسیاری درمورد طب‌سنتی‌ایران، طب‌آیورودا (علم زندگی) و روش‌های درمانی آن مکتب و نیز گیاهان‌دارویی جهان نوشتند که خوانندگان محترم از ارزش آنها آگاهی دارند. ایشان پس‌از معرفی کتاب گیاهان دارویی نگارنده در هفته‌نامه پزشکی‌امروز، ازبنده‌ خواستند تا مقاله‌هایی در‌مورد گیاهان دارویی تقدیم‌نمایم تا زمینه‌ای برای پژوهش‌های بیشتر فراهم‌گردد. در آن زمان مقاله‌های پژوهشی متعددی درمورد گیاهان دارویی مورداستفاده در طب‌سنتی ایران ارائه نمودم که درهمین نشریه چاپ و منتشر شد. اینک میل‌دارم تا برای ادای دین به دکتر «فرخ‌سیف‌بهزاد» و گرامیداشت‌یاد و خاطره ایشان، مقاله‌هایی درمورد گیاهانی تقدیم دانش‌پژوهان نمایم که هم در طب سنتی کاربرد داشته است و هم فرآورده‌های دارویی آنها در طب نوین تجویز می‌شود.

دانه‌های خشک‌شده گیاهی به‌نام Nigella sativa را سیاه‌دانه یا سیاه‌تخمه می‌نامند. این گیاه‌علفی از خانواده آلاله، یعنی Ranunculaceae می‌گردد.

در زبان انگلیـسی سیـاه‌دانه را بـا نـام‌های Black Cumin و Garden fennel flower می‌شناسند. سیاه‌دانه گیاهی است یک‌ساله‌که بلندی بوته آن به۲۰تا۳۰سانتی‌متر می‌رسد. گیاه پوشیده از کرک بوده و برگ‌های آن به بخش‌های باریـک و نخی شکل تقسیـم شده‌است. گیاهNigella sativa گل‌هایی به رنگ‌سبز دارد و دانه‌های آن، سه‌گوش و سیاه‌رنگ است (تصویرمندرج در مقاله). سیاه‌دانه از گیاهان بومی مدیترانه و خاورمیانه به‌شمار‌می‌آید و درهند و بسیاری‌از مناطق ایران نیز می‌روید.

در طب‌سنتی ایران سیاه‌دانه را با طبیعت‌گرم و خشک معرفی نموده وآن را به‌عنوان شیرافزا، ضدنفخ، ضدکرم و ضدسرفه تجویزمی‌کردند. درگذشته خواص فراوانی برای سیاه‌دانه قائل‌بودند و آن‌را به‌عنوان ضددرد و درمان بسیاری‌از بیماری‌ها به‌کارمی‌بردند. بررسی‌های مختلف نشان‌داده که سیاه‌دانه اثر ضدباکتریایی داشته و می‌تواند روی استرپتوکوک و استافیلوکوک مؤثر باشد.

درپزشکی مدرن نیز شرکت‌های داروسازی، کپسول‌هایی از روغن سیاه‌دانه تهیه و به بازار عرضه‌نموده‌اند. سازندگان این دارو با عرضه‌نمودن کپسول‌های ۵۰۰ و ۱۰۰۰میلی‌گرمی از آن، روغن سیاه‌دانه را برای سلامت قلب‌وعروق و تنظیم فشارخون، تقویت سیستم‌ایمنی، سلامت مفصل‌ها و کاهش‌التهاب آنها، بهبود تنگی‌نفس و اختلالات تنفسی، برطرف‌کردن ناراحتی‌های گوارشی، کمک به کاهش‌وزن، خنثی‌کردن فعالیت رادیکال‌های آزاد و سلامت‌کبد و کلیه‌ها مفید دانسته‌اند.

دربروشور دیگری از این کپسول‌ها، روغن سیاه‌دانه را دربهبود سرفه‌ها، سرماخوردگی، آنفلوآنزا، آسم، سینوزیت، رفع اختلالات گوارشی، بهبود اختلالات‌کلیه و مثانه، درمان‌آلرژی، بهبود بیماری‌های پوستی و تقویت سیستم‌ایمنی مؤثر دانسته‌اند که البته باید با تجویز‌پزشک مصرف‌شود.

در ایران نیز برخی‌از شرکت‌های داروسازی کپسول حاوی‌روغن سیاه‌دانه را تهیه و عرضه‌نموده‌اند. ترکیبات این کپسول‌ها را اسیدهای چرب لینولئیک، اولنیک، پالمیتیک، استئاریک، آراشیدونیک، آلفالینولنیک و گامالینولنیک تشکیل‌می‌دهد. تولیدکنندگان دارو مصرف‌خوراکی آن را برای بهبود رماتیسم، آرتریت، التهاب مفاصل، مشکلات گوارشی، آلرژی، سردرد، دردهای عضلانی، عفونت سینوس‌ها و نیز به عنوان آنتی‌اکسیدان مفید دانسته‌اند. علاوه بر این، مصرف موضعی روغن سیاه‌دانه را برای درمان التهاب‌پوستی نظیر اگزمای‌آتوپیک و التهاب مفاصل مؤثر شناخته‌اند. تهیه کنندگان این کپسول‌ها معتقدند:

«روغن سیاه‌دانه سطحIgE، تعداد ائوزینوفیل و کورتیزول آندوژن را در پلاسما و ادرار کاهش‌می‌دهد. عملکرد آنتی‌اکسیدان روغن سیاه‌دانه، کاهش سمّیت اکسیداتیوی می‌باشد که به واسطه فاکتورهای محیطی، عفونی و داروهای ضدسرطان القاء شده‌است».

روغن سیاه‌دانه تولید ایکوزانوئیدها در لکوسیت‌ها و پراکسیداسیون لیپیدغشایی را مهارمی‌کند، همچنین قادراست تا مسیرهای سیکلواکسیژناز و ۵ـ ‌لیپواکسیژناز مربوط به متابولیسم آراشیدونات در لکوسیت‌های صفاق‌موش‌(Rat) را مهارنماید. این روغن پراکسیداسیون غیرآنزیمی در لیپوزم‌های فسفولیپید گاو را مهار‌می‌کند. همچنین جریان صفراوی را افزایش‌داده و دارای اثر سمپاتومیمتیک می‌باشد. نتایج تغذیه با روغن سیاه‌دانه نشان‌داده که پاسخ ایمنی سالمندان‌سالم، با فعالسازی عملکرد سلولT بهبود یافته است.

باتوجه به خاصیت ضدقارچی سیاه‌دانه، اخیراً با استفاده از عصاره سیاه‌دانه دارویی به‌صورت شیاف‌واژینال، به‌نام فیتوواژکس(Phytovagex) ساخته و عرضه‌شده که به‌عقیده سازندگان آن درمقایسه با داروهای شیمیایی مانند کلوتریمازول (Clotrimazol)، اثردرمانی بیشتری در عفونت‌های واژینال با منشأ قارچی دارد و البته عوارض داروهای شیمیایی را نیز ندارد. این فراورده دارویی حاوی۱ درصد عصاره سیاه‌دانه می‌باشد.

روغنی که از سیاه‌دانه گرفته‌می‌شود، خواص متعددی دارد؛ خاصیت ضدویروسی، ضدباکتری، ضدقارچی، ضدالتهابی، ضداکسیدکنندگی (آنتی‌اکسیدان)، ضدسرطانی، ضدهیستامین و ضدانعقادی روغن‌سیاه‌دانه موردبررسی قرارگرفته و گزارش‌های متعددی در‌مورد اثردرمانی این روغن ارائه شده‌است. در واقع روغن سیاه‌دانه کاربرد درمانی در طب سنتی و پزشکی‌مدرن داشته و دارد. آن‌را برای درمان سردرد، سرماخوردگی، حساسیت و کنترل بیماری قند سودمند دانسته‌اند. درگزارش‌های علمی جدیدتر نیز که در نشریات مختلف علمی منتشر شده‌است، خواص متعددی برای سیاه‌دانه قائل‌شده‌اند. در یکی از این گزارش‌ها که درآن به اختصار به خواص روغن سیاه‌دانه اشاره‌شده‌، آمده است که:

ـ روغن سیاه‌دانه با داشتن ضداکسیدان‌های طبیعی، قدرت آنتی‌اکسیدان‌های پلاسما را افزایش می‌دهد و به کاهش خطربیماری‌هایی مانند سرطان و بیماری‌های قلبی کمک‌می‌نماید.

ـ روغن سیاه‌دانه در ترکیبات خود مواد ضدالتهابی و ضددرد دارد و از اسپاسم ماهیچه‌ها می‌کاهد.

ـ‌ روغن سیاه‌دانه اضطراب و افسردگی را کاهش‌می‌دهد.

ـ روغن سیاه‌دانه حافظه را تقویت‌می‌نماید.

ـ روغن سیاه‌دانه گوارش غذا را تسهیل‌می‌نماید.

ـ روغن سیاه‌دانه با داشتن امگا۶ و امگا۹ به کاهش چربی‌های‌بدن وکلسترول کمک‌نموده و از چاقی می‌کاهد.

ـ روغن سیاه‌دانه با فعالیت ضدباکتریایی، ضدقارچی و ضدویروسی خود عفونت‌ها را کاهش می‌دهد.

ـ سیاه‌دانه باداشتن نیژِلّون خاصیت ضد‌هیستامینی دارد و می‌تواند به بهبود آسم کمک‌کند‌.

ـ روغن سیاه‌دانه سیستم ایمنی بدن را تقویت نموده و در بهبود آرتروز و دردهای مفصلی مؤثر می‌باشد.

ـ روغن سیاه‌دانه خاصیت ضد‌سرطانی نشان‌می‌دهد.

ـ روغن سیاه‌دانه اگزما و درماتیت را بهبود‌می‌بخشد.

سیاه‌دانه دارای چربی‌های ‌پایدار (۳۰تا۳۵درصد)، روغن‌های‌فرّار، اسانس، اسیدهای آمینه، قند، موسیلاژ، فلاونوئید، تانن، ویتامین، موادمعدنی، آرژینین و اسانس می‌باشد.

از اسیدهای چرب سیاه‌دانه می‌توان‌ به  اسید‌لینولئیک(Linoleic acid)، اسیداولئیک(Oleic acid) و پالمیتیک (Palmitic acid) اشاره‌کرد. مقدار لینولئیک اسید سیاه‌دانه بیش‌از ۵درصد می‌باشد. Thymol و Thymoquinone از روغن‌های فرّار سیاه‌دانه هستند و از اسانس‌های آن می‌توان به لیمونن‌(Limonene) و کارون(Carvonen) اشاره‌نـمود. از ترکیـبات فعال سیاه‌دانه ‌می‌توان ThymoquinonePcymene , Thymohydroquinone و Trans-anethol را نام‌برد. نیژلّون ‌(Nigellon) نیز یکی‌از مواد مهم و درمانی سیاه‌دانه می‌باشد.

در طب‌سنتی تناول۱تا۲گرم سیاه‌دانه را در روز که در یک لیوان آب‌جوش دم‌کشیده باشد، توصیه‌نموده‌اند. مقدار مصرف معمول روغن سیاه‌دانه نیز۲۰تا۳۰ قطره در روز و یا یک قاشق چایخوری می‌باشد. باتوجه به خاصیت شیرافزایی سیاه‌دانه، زنان شیرده می‌توانند (با تجویز پزشک) از دم‌کردة دانه‌ها و یا از مخلوط پودرآسیاب شدة دانه‌ها با عسل میل‌نموده و یا از روغن سیاه‌دانه استفاده نمایند.

باید توجه‌داشت که سیاه‌دانه و روغن آن می‌تواند با برخی از داروها تداخل ایجادکند. سیاه‌دانه حتماً با ضدافسردگی‌های سه‌حلقه‌ای(Tricyclic ‌ antidepressants) مانند ایمی‌پرامین، آمی‌تریپتیلین، نورتریپتیلین و غیره تداخل ایجادمی‌نماید. ‌افرادی‌که از داروهای کاهندة فشارخون، ادرارآور، آنتی‌هیستامین و داروهای متسع‌کننده مجاری تنفسی (Bronchodilators) استفاده‌می‌کنند، باید با تجویزپزشک از سیاه‌دانه استفاده نمایند.