بهار می‌آید و بهارنارنج

مژدگانی که گل از غنــچه بـرون می‌آیــد

صـد هــزار اقچـه بریــزنــد درختـان بــهار

باد گیــسوی درختـان چمــن شانـه کنــد

بــوی نسریــن و قرنفل بدمــد در اقـــطار

باد بوی سمن آورد و گل و نــرگس و بیــد

در دکان به چــه رونــق بگشایـد عطار؟

خیری و خطمی و نیلوفر و بستان افروز

نقشهایـی کــه درو خیــره بمانــد ابــصار

ارغـــوان ریــختـه بر دکـه خضــراء چــمن

همچنانسـت که بــر تختــهٔ دیـــبا دیــــنار

ایــن هنــوز اول آزار جــهان‌افــروزســــــت

بــاش تا خیـــمه زنـد دولت نیسان و ایار

شــاخ‌ها دختـــر دوشیـــزهٔ باغ‌انـــد هنـــوز

بــاش تــا حاملـــه گـــردند به الـــوان ثـمار

عقل حیـــران شود از خوشــهٔ زریـن عنب

فــــهم عاجــز شــــود از حقهٔ یــاقوت انار

بنـــدهـای رطب از نخـــل فـــرو آویـــزنـــد

نخلبنـــدان قـــضا و قــــدر شیـــرین کـــار

تـا نه تاریـک بود سـایـهٔ انبـوه درخـت

زیــر هر بــرگ چــراغی بنـــهنـد از گلـنار

سیب را هر طرفـی داده طبیـــعت رنگی

هم بر آن گونه که گلگونه کند روی نگار

سال گذشته درآغاز فصل بهار، مقاله «بهار‌می‌آید و همیشه بهار» تقدیم خوانندگان محترم‌شد. امسال  با آمدن بهار و بهار‌نارنج، می‌خواهم با تقدیم شکوفه‌های معطّر نارنج،  نوروز و بهار و سال‌نو را به تمامی هم‌میهنان عزیز شادباش بگویم و برای دوستان و همکاران گرامی در هفته‌نامه «پزشکی‌امروز» سلامتی و موفقیت و نشاط‌ آرزو نمایم.

نارنج درخت کوچکی است که بومی جنوب‌شرق‌آسیا بوده و در آب‌و‌هوای مدیترانه‌ای رشد‌می‌کند. نارنج در مناطق شمالی و جنوبی ایران نیز‌می‌روید. برگ‌های درخت‌نارنج، تخم‌مرغی‌شکل و نوک‌تیز می‌باشند. میوه آن شبیه به پرتقال‌، اما برای خوردن مناسب‌نیست و بیشتر برای مزه‌دارکردن و معطر ساختن  غذا کاربرد دارد. از خلال پوست نارنج می‌توان مربا تهیه‌نموده و یا با خیساندن آن در سرکه، ترشی نارنج به‌دست‌آورد. مصرف این موارد‌ در طب‌سنتی نیز تجویز شده‌است. در طب‌سنتی ایران، پوست زرد‌نارنج را گرم و خشک توصیف‌نموده‌اند. گل‌های درخت نارنج که بهار‌نارنج  نام دارد، بسیار معطر و خوشبو می‌باشند. بهار‌نارنج و عرق آن نیز در طب‌سنتی، ایران گرم و خشک شناخته شده‌است (در طب‌سنتی مزاج‌ها را شامل چهار مزاج بسیط و چهار مزاج مرکّب می‌دانستند. مزاج گرم‌و‌خشک‌، مزاج گرم و تر، مزاج سرد و خشک و مزاج سرد ‌و تر ‌از‌گروه مزاج‌های مرکب هستند).

نارنج‌(Bitter orange)، به خانواده Rutaceae تعلق دارد. نارنج را با نام‌علمی ‌Citrus aurantium L مترادف Citrus bigaradia می‌شناسند‌. درتصویر پس‌زمینه، شاخه‌ای از نارنج و شکوفه‌های نارنج (‌بهار‌نارنج‌) را مشاهده‌می‌فرمایید.

بهار‌نارنج شکوفه‌ و گل درخت نارنج است که در صنعت برای عطرسازی و تهیه اسانس و در زندگی برای تهیه مربا‌، عرقیات، شیرینی‌، آدامس و انواع  نوشیدنی‌ها کاربرد دارد. از شکوفه‌های خشک‌شده  نارنج، اسانس گل‌نارنج استخراج‌می‌نمایند‌. شکوفه‌ها و گل‌های درخت نارنج بسیار معطر و خوشبو هستند و مربای آن نیز مطبوع و نشاط‌آور است‌. تولیدکنندگانِ مربای بهارنارنج براساس توصیف طب‌سنتی، آن‌را با خواص درمانی متعددی معرفی‌می‌نمایند‌. عرق بهار‌نارنج را نیز نشاط‌آور و بازکننده گرفتگی مجاری بینی و  مفید برای برخی‌از اختلالات دستگاه‌گوارش می‌دانند‌. بوییدن گل‌های معطر نارنج را نیز شادی‌آور و درمان‌کنندة آبریزش بینی (زکام) دانسته‌اند. نوشیدن یک فنجان دم‌کرده بهار‌نارنج نیز خوشبو، مطبوع و نشاط‌آور می‌باشد. برای این منظور یک قاشق مرباخوری از گل‌های خشک‌شدة نارنج را در یک‌فنجان آب‌جوش دم‌نموده و پس‌از ۱۰‌دقیقه آن‌را می‌نوشند.

در اسانس بهارنارنج که برای تهیه عطر و معطرکردن فراورده‌های دارویی و مصارف دیگر به‌کار‌می‌رود الکل‌های لینانول، آلفاترپینول‌، ژرانیول‌، نرول و مواد دیگر وجود دارد.

عصاره تلخ نارنج، به‌عنوان مکمل‌غذایی مورداستفاده قرار‌می‌گیرد. این عصاره تلخ‌مزه می‌تواند به کاهش‌اشتها و پایین‌آوردن وزن بدن کمک‌نماید. در نارنج متابولیـت‌های:

Tyramine, Methyltyramine, Octopamine و Synephrine  وجود دارد. این مواد شبیه به اپی‌نفرین (‌آدرنالین‌) عمل‌نموده و سبب افزایش ضربان قلب، بالابردن فشارخون‌، انقباض عروق و انبساط راه‌های هوایی می‌گردند. تحقیقات متعددی نشان‌داده‌اند که P-Synephrine به‌تنهایی و یا همراه با کافئین می‌تواند سبب کاهش‌وزن گردد‌. پس‌از آنکه در کشورهایی مانند آمریکا وکانادا، استفاده از Ephedra برای کاهش‌وزن ممنوع شد‌، افرادی به فکر مکمل‌سازی پوست نارنج برای کاهش‌وزن افتادند و محصول خود را به‌عنوان کاهنده وزن گیاهی سالم عرضه‌نمودند‌. باتوجه به اینکه بررسی‌ها، کاهش معنی‌داری در مقدار وزن را نشان‌می‌داد و از‌طرفی این محصولات گیاهی ایمن‌تر‌از محصولات شیمیایی و نیز افدرا بود که اثر خطرناکی بر سیستم‌عصبی و قلب‌و‌عروق دارد، استقبال از‌این مکمل‌ها افزایش‌یافت.

همانطور‌که اشاره‌شد، عرق بهار‌نارنج که در طب‌سنتی آن‌را گرم و خشک می‌شناختند‌، صد‌ها سال در مکتب‌های پزشکی هند و چین به‌عنوان شادی‌بخش و آرام‌کننده و ضد‌درد به‌کار‌می‌رفت. برخی‌از گزارش‌ها اثر آرام‌بخشی و ضد‌اضطرابی عرق بهار‌نارنج را با دیازپام (‌دارویی مسکن، ضد‌اضطراب و خواب‌آور از رده بنزودیازپین‌های طولانی اثر‌) مقایسه‌نموده‌اند‌. در یکی‌از ‌این گزارش‌ها که برای نشان‌دادن اثر عرق‌بهار‌نارنج در کاهش اضطراب ارائه شده‌است، خواص ۱۰۰‌میلی‌لیتر از عرق بهار‌نارنج را مانند اثر ۵‌میلی‌گرم از دیازپام توصیف‌کرده‌اند.

به‌این‌ترتیب برای گل‌های نارنج خواص دارویی  قائل‌شده‌اند و بهارنارنج را به‌عنوان‌:

مقوی معده و ضد‌تشنج‌، آرامش‌بخش‌، نشاط‌آور، ضد‌اضطراب‌، اشتها‌آور‌، مفید در هنگام سرماخوردگی، مؤثر در بهبود سرگیجه و مفید برای طحال معرفی‌نموده‌اند. توصیه‌شده‌است تا برای کاهش فشارهای عصبی و نیز در هیستری از دم‌کردة گل‌های‌نارنج  استفاده‌کنند. برای این منظوریک قاشق غذاخوری از گل‌های خشک‌شدة نارنج را در یک‌لیوان آب‌جوش به‌مدت ۱۰‌دقیقه دم‌نموده و ترجیحاً پیش‌از‌خواب می‌نوشند‌. برگ درخت نارنج نیز می‌تواند مقوی اعصاب و آرامش‌بخش باشد‌. از‌این‌رو نوشیدن روزانه دوفنجان از دم‌کرده ۲تا‌۳گرم از برگ‌نارنج در یک‌لیوان آب‌جوش را مفید دانسته‌اند.

پوست نارنج را نیز که در‌آن موادی مانند فلاوون‌ها ‌(Flavones‌)‌،‌ کاروتنوئید‌ها ‌(‌Carotenoids‌)‌، آلکالوئیــدهای سینفرین  N-methyltylamine و مواد دیگری وجود دارد، برای رفع برخی‌از اختلالات‌گوارشی توصیه‌نموده‌اند. برای این منظور یک‌قاشق‌چایخوری از پوست خرد‌شده نارنج را در یک‌فنجان آبجوش به‌مدت ۱۰‌دقیقه دم‌نموده و روزی دو‌فنجان از‌ آن‌را می‌نوشند. علاوه‌بر‌این می‌توان از عصاره و تنتور  نارنج نیز استفاده‌کرد‌. عصاره تلخ آن بیشتر  برای کاهش‌وزن تجویز‌شده و معمولاً ۱۰۰تا۲۰۰ میلی‌گرم ازاین عصاره را (مخلوط با عصاره گیاهان‌دیگر) توصیه‌نموده‌اند. در پوست‌نارنج روغن‌های فرّار و چند ماده تلخ نیز وجود دارد که به‌عنوان معطر‌کننده مورد استفاده قرار‌می‌گیرد.

در طب‌سنتی برخی‌از کشورها‌، گل‌های نارنج را برای درمان اختلالات‌دستگاه‌گوارش، رفع نگرانی و بی‌خوابی، نقرس، سرماخوردگی و گلودرد و چاقی تجویز‌می‌کنند. در طب‌چینی بهار‌نارنج را برای افزایش اشتها‌، برطرف‌کردن اضطراب‌، ایجاد آرامش‌، خواب‌آرام و کاهش برخی‌از دردها می‌شناسند.

در آمریکای لاتین نیز برگ نارنج را به‌عنوان تونیک‌عصبی‌، ملیّن، آرام‌بخش و کاهنده اضطراب توصیه‌می‌نمایند.

در طب‌مکمل‌، از بهار‌نارنج برای آروما‌تراپی یا رایحه‌درمانی استفاده‌کرده‌اند. در هومیوپاتی (Homeopathy) (یک روش درمانی است که بر‌اساس آن معتقدند همانند، همانند را درمان‌می‌کند‌) نیز از پوست و گل‌های نارنج برای درمان سردرد، کاهش‌وزن، سوء‌هاضمه، درد‌شکم‌(Epigastric)، یبوست، اسهال و فشار‌خون بالا استفاده‌می‌شود. آرزو‌می‌کنم که بارسیدن شکوفه‌های زیبا و معطر نارنج، تمامی افراد درحالت سلامت و آرامش‌ زندگی نمایند.