سال گذشته، به‌مناسبت روز‌جهانی سرطان، به بخشی‌از طبقه‌بندی سرطان‌سینه اشاره‌کردم. چون هدف‌از نامگذاری روزچهارم فوریه هر‌سال میلادی به روز جهانی‌سرطان، افزایش آگاهی مردم نسبت‌به سرطان و نحوه پیشگیری و برخورد با آن بوده‌است، امسال برای گرامیداشت این روز، به نقش شیوه‌زندگی در پیشگیری‌از سرطان پرداخته‌می‌شود.
چند‌هفته پیش یکی‌از مسئولان دانشگاه علوم‌پزشکی مازندران در مصاحبه‌ای با مجری خبر صدا‌و‌سیمای مازندران سرطان را دومین عامل مرگومیر در استان‌مازندران معرفی‌کرد و در ادامه به شیوع سرطان‌معده، مری، روده‌بزرگ و سرطان‌سینه بانوان اشاره‌نمود.
اینجانب سال‌ها پیش، پس‌از یک بررسی آماری درمورد شیوع سرطان دستگاه‌گوارش در بخش‌هایی از استان‌مازندران سلسله مقاله‌هایی ارائه‌کردم که در نشریات علمی کشور به‌چاپ‌رسید و سرانجام نیز در کتاب‌های «طبقه‌بندی سرطان»، «سرطان‌های‌پستان، رحم و تخمدان» و بالاخره در کتاب «سرطان» که از‌سوی مؤسسه خیریه حمایت‌از کودکان مبتلا به سرطان منتشر‌شد به بخشی ازآن مطالب اشاره‌کردم. در اینجا موضوع این است که چه عواملی سبب‌می‌شود در برخی‌از استان‌های کشور، سرطان به‌عنوان دومین عامل مرگومیر معرفی‌شود؟ آیا شیوه‌زندگی در‌این استان‌ها در شیوع سرطان‌ها نقش دارد؟ و یا چرا بیشترین آمار سرطان در کشور به استان‌مازندران اختصاص دارد؟ آیا مصرف موادغذایی مختلف پر‌چرب، پر‌خوری، استفاده بی‌رویة سموم‌کشاورزی و آفت‌کش‌ها و در‌نتیجه استفاده‌از محصولات‌کشاورزی منطقه، آب‌آشامیدنی این نواحی و امثال این‌ها می‌تواند در بروز سرطان‌های دستگاه‌گوارش نقش داشته‌باشد؟ اصولاً انسان برای مبارزه با بیماری‌ها دو راه در پیش دارد: ابتدا پیشگیری‌از پیدایش بیماری و دیگری درمان بیماری پس‌از بروز آن. تردیدی نیست که پیشگیری آسان‌تر و کم‌هزینه‌تر از درمان است. درمان بیماری مستلزم صرف وقت‌و‌هزینه زیاد است و بیمار باید درد و رنج بسیاری را نیز تحمل‌نماید. در‌عین‌حال درمواردی درمان مؤثر واقع‌نمی‌شود و بیمار جان خود را از‌دست‌می‌دهد. روش‌های پیشگیری بیماری‌های مختلف متفاوت است. برخی‌از بیماری‌ها مانند آبله، سرخک، کزاز، دیفتری، سیـاه‌سـرفه و فلج‌کودکان با انجام مایه‌کوبی و ایجاد ایمنی قابل پیشگیری هستند. از پیدایش برخی‌از بیماری‌ها نیز می‌توان با اقدامات پیشگیـری‌‌کننده مشخصی پیشگیری‌‌کــرد. امـا بیـماری‌هایی نیـز هستند که چون عامل یا عوامل قطعی ایجاد‌کننده آنها به‌درستی شناخته‌نشده‌است نــمی‌تــوان روش‌هــای مطمئنی را برای پیشگیری آنها ارائه‌نمود.
ســرطان یک بیماری واحد نیست. سرطان یک نام کلی برای گــروهــی‌از بیماری‌ها می‌باشد که حدود ۲۰۰نوع ازآن شناسایی شده‌است. البته اگر‌چه ممکن‌است هر‌نوع آن با انواع دیگر متفاوت باشد، اما خط‌مشی همه آنها یکی است. در‌واقع همه آنها با سرکش‌‌شدن یاخته‌ها و رشد مهار‌گسسته و تکثیر مهار ناشدنی آنها مشخص‌می‌شوند، رشد یاختههای سرطانی در‌مقایسه با یاختههای طبیعی که از نظم‌و‌هماهنگی و رشد متناسب برخوردارند، سریع و ناموزون است و از قوانین طبیعی رشد، پیروی‌نمی‌کند. هستة یاختههای سرطانی نیز غیرطبیعی است و حجم آن نســـبـت‌بــه سلول‌های طبیعی بیشتر می‌باشـد. نسبــت هســتـه به سیتوپلاسم در یاختههای سرطانی نامتناسب و روند رشد آنها تهاجمی است. با پیشرفت سرطان بافت‌های مجاور نیز دگرگون و سرانجام منهدم‌می‌گردند. در مواردی با دست‌اندازی به بافت‌های دوردست نیز کانون‌های تخریبی جدیدی ایجاد‌می‌شود که به‌این فرایند متاستاز(Metastasis) گفته‌‌می‌شود. بدیهی‌است که عمل تخریب بافت‌های مجاور و یا ایجاد کانون ویرانگر در نقاط دوردست، در ۱روز و۱هفته و۱ماه انجام نمی‌گیـرد، بلکـه پس‌از گذشت سال‌ها از آغاز مختل‌شدن کار یک یاخته و سرطانی‌شدن آن، بیماری خود‌را نشان‌می‌دهد. به‌این‌ترتیب می‌توان گفت که یاختههای سرطانی اولاً از مکانیزم طبیعی رشد، پیروی نمی‌کنند. ثانیاً نیروی تهاجمی و ویرانگر دارند و ثالثاً می‌توانند کانون‌های جدید و مشابهی را در نقاط دورتر‌از کانون اصلی ایجاد نمایند. یاختههای سرطانی، که نسبت‌به یاختههای طبیعی عمر طولانی‌تری دارند و به بافت‌های مجاور چنگ‌می‌اندازند (شبیه خرچنگ) می‌توانند بوسیلة جریان‌خون و یا سیستم‌لنفاوی در بدن منتشر‌شوند. در تصویر۱ می‌توان روند رشد یک یاخته طبیعی و یک یاخته‌سرطانی را مشاهده‌نمود. در تصویر۲ یک یاخته سرطان‌ریه در خلال تقسیم نشان‌داده شده‌است و در تصویر۳ نحوه متاستاز سرطان مشاهده‌می‌شود.
اصولاً بسیاری‌از سرطان‌ها قابل‌پیشگیری هستند و بسیاری از آنها را نیز می‌توان با تشخیص به‌موقع درمان‌کرد. آگاهی از‌این امر که بسیاری‌از عواملی‌که یاخته سالم را به یاخته سرطان‌زا تبدیل‌می‌کند و می‌توان آنها را عوامل سرطان‌زا نامید در محیط‌زندگی انسان وجوددارد، می‌تواند در اتخاذ روش‌های پیشگیری‌از سرطان‌مؤثر باشد.
پیش‌از‌این به سرطان‌سینه بانوان اشاره‌شد؛ خطر ابتلا به سرطان‌سینه به عوامل زیادی بستگی دارد. عوامل‌ژنتیک، سابقه‌خانوادگی و شیوه‌زندگی می‌تواند از‌جمله عوامل مؤثر در پیدایش بیماری باشد. نقش تغذیه و رژیم‌های‌غذایی در ایجاد‌سرطان و پیشگیری‌از آن مورد‌بررسی قرارگرفته و می‌توان برای کاهش خطر از غذاهای توصیه‌شده در‌این‌زمینه (در مقاله‌های رژیم‌غذایی مدیترانه‌ای و مقاله‌های دیگر مرتبط با تغذیه به این موارد اشاره‌کرده‌ام) استفاده‌کرد.
بررسی‌های متعدد نشان‌داده است که رژیم‌غذایی سالم و حاوی مواد آنتی‌اکسیدان و سیگارنکشیدن می‌تواند خطر ابتلا به سرطان‌سینه را کاهش‌دهد. برای‌مثال، در یک رژیم‌غذایی سالم مصرف ماهی، گردو، بادام، فندق، پسته، دانه‌کدو و آفتاب‌گردان، جوانه‌گندم، سویا، لوبیا، گندم‌کامل، نان‌های‌سبوس‌دار، تخم‌مرغ، سبزی‌هایی مانند: کلم، گل‌کلم، اسفناج، شلغم، چغندر، هویج و میوه‌های مختلف به‌ویژه مرکبات، زردآلو، چای‌سبز، روغن‌زیتون بکر و روغن گل‌مغربی توصیه شده‌است. گزارش‌هایی وجود دارد که نشان‌می‌دهد می‌توان با تغییر شیوه‌زندگی و محیط اطراف و استفاده‌از رژیم‌های‌غذایی سالم از پیدایش بسیاری‌از سرطان‌ها پیشگیری‌کرد.
معمولاً موادی‌که سبب پیدایش سرطان‌می‌شوند خاصیت جهش‌زایی دارند. این مواد بخشی‌از DNA را تغییر‌می‌دهند و سبب دگرگونی یاخته و ایجاد جهش می‌شوند. با این جهش‌ها دستور پروتئین‌سازی مختل‌می‌گردد. به‌عبارت‌دیگر با تغییر در اطلاعات که برای ساخت پروتئین ویژه‌ای ضرورت دارد در روند طبیعی کار یاخته‌ها، اختلال ایجاد‌می‌شود. جهش‌ها ممکن‌است تحت‌تأثیر عوامل شیمیایی یا فیزیکی ایجاد‌شوند. برای‌مثال موادی مانند هیدروکربن‌های معطر (Aromatic hydrocarbon) چند حلقه‌ای که در برخی‌از مواد‌خوراکی و فرآورده‌های کشاورزی وجوددارد می‌تواند سرطان‌زا باشند. بسیاری‌از موادشیمیایی و دارویی نیز می‌توانند سبب جهش‌ژنی یا کروموزومی شوند.
بنابراین عواملی‌که در ساختار طبیعی یاخته‌ها اختلال ایجاد‌کنند می‌توانند سرطان‌زا باشند. پرتوهای یونیزه‌کننده، هورمون‌ها، داروهای الکیل‌کننده، برخی ویروس‌ها و برخی‌از مواد‌خوراکی از‌این عوامل می‌باشند. خوراکی‌هایی که جهش‌ها را افزایش‌می‌دهند خطرناک هستند و می‌توانند با سرطان ارتباط داشته باشند. رژیم‌های‌غذایی پر‌چرب، مواد بدون فیبر و نمک‌سود و دودی‌شده وخوراکی‌هایی‌که برای نگهداری به آنها نیتریت و نیترات افزوده شده‌است و نیز گوشت‌های چرب کباب‌شده ممکن‌است سرطان‌زا باشند. به‌همین‌ترتیب دانه‌های‌خوراکی کپک‌زده که روی آنها قارچ‌‌آفلاتوکسین(Aflatoxin) رشد‌کرده باشد از سموم‌سرطان‌زا(Poisonous carcinogens) به‌شمار‌می‌آیند. همچنین گوشت‌هایی که در روغن با حرارت خیلی زیاد سرخ‌شده‌اند خطر پیدایش سرطان را افزایش می‌دهند. در‌مقابل استفاده‌از غذاهای طبیعی و کم‌چرب و دارای مواد ضد‌اکسیدان(موادی‌که دارای ویتامین‌هایA،E ،C و کلسیم و سلنیوم باشند)، به‌ویژه خطر سرطان‌سینه را کاهش‌می‌دهند. ضد‌اکسید‌کننده‌ها با غیر‌فعال‌کردن رادیکال‌های آزاد از آسیب‌دیدن یاخته‌ها جلوگیری‌می‌کنند و می‌توانند از خطر پیدایش سرطان بکاهند.
با‌توجه به اینکه سیگار را می‌توان عامل اصلی سرطان‌ریه دانست و سرطان‌ریه در‌بین مردان شایع است و سبب مرگ می‌شود، با قطع سیگار‌کشیدن می‌توان نقش مؤثری در کاهش سرطان‌ریه داشت. توجه به‌این‌نکته که اگر میزان مرگومیر ناشی‌از سرطان‌ریه در مردانی‌که روزانه بین ۱۰تا۲۰ نخ‌سیگار می‌کشند ۶۰ تَن در یکصد‌هزار انسان باشد و میزان مرگومیر در مردان مبتلا به سرطان‌ریه که سیگار‌نمی‌کشند ۳/۴ تَن دریکصد هزار مرد بر‌آورد‌گردد، می‌توان به اثر مخرب سیگار پی‌برد. به‌ویژه‌اینکه اگر دود‌کردن سیگار به دوبسته در روز افزایش‌یابد میزان مرگومیر به ۲۱۷/۳ در‌هر صدهزار تن افزایش خواهد‌یافت. بنابراین با سیگارنکشیدن می‌توان وقوع سرطان‌ریه را کاهش‌داد.
همانطور که اشاره‌شد بسیاری‌از موادشیمیایی در محیط‌زندگی و محیط‌کار ممکن‌است سرطان‌زا باشند. برای مثال، برخی‌از فرآورده‌های سوختی، دوده، قطران و برخی روغن‌های صنعتی می‌توانند در ایجاد سرطان‌پوست نقش‌داشته باشند. نقش سرطان‌زایی نفتیل‌آمین (Naphthylamine) و چند ترکیب اکسید‌کننده ارسنیک، کروم و نیکل مورد بررسی قرارگرفته و به کسانی‌که با این مواد سر‌و‌کار دارند هشدارهای ایمنی داده شده‌است. بررسی‌ها نشان‌داده است که کارگرانی که مرتب با آسبستوز(Asbestos) سر وکار داشته‌اند با خطر سرطان رو‌به‌رو بوده‌اند. بسیاری‌از سرطان‌ها را می‌توان به عوامل محیطی نسبت‌داد که خود توجیه‌کننده نظریه تغییر شیوه‌زندگی است.
پرتوهای یونیزان پر‌انرژی مانند پرتو گاما، ایکس و نیز پرتوهای غیر‌یونی مانند پرتوهای فرا‌بنفش از‌جمله عواملی هستند که می‌توانند با خاصیت جهش‌زایی خود، فعالیت طبیعی یاخته‌ها را مختل‌سازند. تابش نور‌خورشید بر بدن، به‌ویژه در افراد سفید‌پوست، می‌تواند منجر‌به پیدایش سرطان‌پوست گردد. از‌این‌رو به کشاورزان، باغداران، دامداران و کسانی‌که به‌دلایل شغلی در‌معرض آفتاب‌شدید قرار‌می‌گیرند توصیه می‌شود اقدامات ایمنی را در‌نظر‌داشته باشند. علاوه‌بر‌این‌ها الکل و برخی ویروس‌ها را نیز باید از عوامل سرطان‌زا به‌شمارآورد. برخی‌از ویروس‌ها به‌تنهایی نقش سرطان‌زایی دارند و برخی‌از آنها با نظریه کوکارسینوژن(Cocarcinogen) درایجاد سرطان شرکت‌می‌کنند.
با‌این‌ترتیب می‌توان گفت که سرطان با شیوه‌زندگی انسان ارتباط دارد. نوع تغذیه و رژیم‌غذایی انسان یکی‌از شیوه‌های زندگی است. اگر انسان بتواند رژیم‌غذایی نامناسب را به رژیم‌غذایی سالم تغییر‌دهد در یکی‌از راه‌های پیشگیری‌از سرطان گام‌بر‌داشته است. گزارش‌های متعدد نشان‌داده است که اگر با تغییر رژیم‌غذایی موش‌های مورد‌بررسی، دانه‌سویا به جیره‌غذایی آنها افزوده‌شود، در‌مقایسه با موش‌هایی که از سویا تغذیه‌نمی‌کنند ۵۰ تا ۷۰ در‌صد کمتر به تومور‌پستان مبتلا‌می‌شوند. درست است که انسان موش نیست و عمر‌طولانی دارد و نمی‌توان در کوتاه‌مدت اثر رژیم‌های‌غذایی او را ارزیابی‌کرد، اما گزارش‌های علمی نشان‌می‌دهد که وجود جنیستین(Genistein)، در دانه‌سویا که از‌لحاظ ساختمانی شبیه تاموکسفین (Tamoxifen) است می‌تواند گیرنده‌های استروژن را مهار‌نماید و از بروز و رشد تومور جلوگیری‌کند.
متأسفانه در بسیاری‌از برنامه‌ها و کلاس‌های آشپزی دستورات نادرستی به مردم داده‌می‌شود. در برخی‌از این برنامه‌ها، همه‌چیز (از گوشت‌های‌چرب، مغز، دل‌و‌قلوه و سوسیس گرفته تا انواع سبزی‌ها را که سرشار‌از انواع ویتامین و آنتی‌اکسیدان است) را تا حد سوختن در روغن فراوان سرخ‌می‌کنند و آنها را با انواع سس و ادویه و چاشنی به‌عنوان هنر آشپزی معرفی‌می‌نمایند. این روش آشپزی هرفرد ژرف‌نگر را به اندیشه فرو‌می‌برد که اگر هیچ رابطه‌ای نیز بین غذا و سرطان وجود نداشته باشد، به مصلحت خواهد بود که در نحوه‌تغذیه و روش پختن غذاها تجدید‌نظر شود، زیرا تغذیه سالم و درست نه‌تنها سبب سلامتی و رشدبدن می‌شود بلکه با تأثیر بر اعصاب و روان سبب رشد‌فکری و نمو نیروهای روانی نیز می‌گردد.
در پایان این خلاصه می‌توان به نمایی از تغییر شیوه‌زندگی اشاره‌کرد:
۱ـ ترک‌کردن سیگار.
۲ـ اجتناب‌از خوردن چربی‌های حیوانی، خورش‌های پر‌چرب، غذاهای کنسرو‌شده و پر‌نمک و فست‌فود‌ها.
۳ـ استفاده‌از لبنیات کم‌چرب، دانه‌های‌خوراکی مانند گردو، بادام، پسته، تخمه آفتاب‌گردان، جوانه‌گندم، نان سبوس‌دار، میوه‌ها و سبزی‌های تازه، به‌ویژه سبزی‌هایی که رنگ سبز‌تیره دارند مانند انواع کلم، اسفناج، کاسنی و نیز آنهایی که رنگ‌زرد نارنجی دارند مانند هویج.
۴ـ استفاده‌از خوراکی‌هایی که کلسیم و سلنیوم دارند و اجتناب از خوردن دانه‌های خوراکی کپک‌زده و الکل.
۵ـ کاهش مصرف گوشت‌قرمز، به‌ویژه گوشت‌های‌چربی‌دار و سرخ‌شده در روغن و منظور‌کردن سویا و انواع لوبیا در رژیم‌غذایی.
۶ـ در‌صورت امکان زندگی و تردد کمتر در هوای‌آلوده شهرهای بزرگ صنعتی.
۷ـ پیاده‌روی و ورزش مستمر و داشتن تحرک کافی.
۸ـ دوری از استرس و آرام‌بودن.
در نوشته‌ای مستقل به رژیم‌های‌غذایی طبیعی و مواد‌خوراکی دارای آنتی‌اکسیدان اشاره‌خواهم‌کرد.
ثبت نظر