گوهری دراسکورویال

کتاب«حاوی» تألیف محمد‌بن‌زکریا رازی (313ـ251) یک دایرة ‌المعارف طبی تا دوران خود او می‌باشد. تعداد مجلدات آن از هیجده تا هفتاد مجلد ذکر شده است. پس‌از وفات رازی به‌امر«ابوالفضل‌عمید» که استاد صاحب‌بن عباد وزیر رکن‌الدوله دیلمی بود، از یادداشت‌های استاد تهیه شده، پس‌از جمع‌آوری یادداشت‌های رازی توسط شاگردانش، کتاب «حاوی» تدوین یافت. یادداشت‌های کتاب در‌زمان رازی توسط او نگارش یافت و در‌دسترس وی قرارداشت. درمواردی حتی رازی به کتاب «حاوی» در یادداشت‌های خود اشاره دارد. تدوین و تنظیم کامل و نهایی پس‌از وفات او انجام گرفت. درکتاب«فصول» تألیف رازی نامی از «حاوی» وجود دارد. باید توجه داشت کتاب «حاوی» صغیر از تألیفات رازی نیست بلکه دانشمندی به‌نام محمود‌بن الشیخ‌الربانی آن را  تألیف نموده. کتاب «حاوی» از بیماری‌های سر، چشم، گوش، بینی، ریه، مری و معده، چاقی، لاغری، بیماریهای‌پستان، قلب، کبد، طحال، زخم‌ها و شکستگی‌ها صحبت شده‌است. بیماری‌های زنان (رحم و بارداری) نیز درکتاب «حاوی» جایگاه ویژه‌ی خود را دارد. بیماری‌های کلیه و مجاری ادراری نیز مورد توجه او بود. بیماری‌های پوست، بیماری‌های استخوان و بدشکلی‌ها و تغییرشکل استخوان‌ها از نگاه وی دور نبود. او به گوژپشتی و نقرس نیز توجه وافر نمود. به تب، واریس، بیماری‌های مقعدی و سموم و گزیدگی‌ها مبحثی تعلق دارد. این گوهر طب‌ایرانی‌اسلامی در‌صدف بسیاری ازکتابخانه‌های ایران وجهان جای دارد که درهرکدام جزئی از کتاب نگاهداری می‌گردد. درایران درکتابخانه‌ی ‌ملی‌ملک‌(حاج حسین‌آقا‌ملک) چند جلد این اثر نفیس وجود دارد. این کتاب برای اولین بار درسال1486‌میلادی در شهر برشیا (ازشهرهای شمال ایتالیا) به‌لاتین ترجمه شد و در ونیز ایتالیا نیز درسال‌های ۱۵۲۹تا۱۵۴۲میلادی چاپ گردید.
این کتاب درحیدرآباد دکن هند نیز به چاپ رسید. کتابخانه‌ی اسکورویال درمادرید اسپانیا به‌دستور فلیپ‌دوم پادشاه اسپانیا در فاصله‌ی سالهای ۱۵۶۳ تا ۱۵۸۴ میلادی بنا گردید. و برای اولین بار قفسه‌بندی دیواری درآن استفاده شد. دونسخه‌ی‌خطی منحصر‌به‌فرد ازکتاب «حاوی» دراین کتابخانه وجود دارد. نسخه‌ی‌ دیگری از «حاوی» شامل نسخه‌ی‌خطی طبیب آشفته و نسخه‌ی پهلواری شریف و نسخه‌ی دانشگاه‌اسلامی علیگر موجود است. نسخه‌یی در کتابخانه‌ی ‌ملی دهلی وکتابخانه‌ی مولانا ابواکلام آزاد (هند) وکتابخانه‌ی بریتانیا موجود است. یک دوره‌ی متن‌عربی«حاوی»تحت‌نظر دکتر محمد‌عبدالمعید‌خان مدیر دایرةالمعارف العثمانیه  درحیدرآباد دکن هند به‌چاپ رسیده‌است (ازسال‌1374 تا 1388 هجری قمری) که ده جلد آن از روی نسخه موجود درکتابخانه اسکورویال تهیه‌شده است.