یادگیری مطالب و رویدادها، به خاطر سپردن آنها و به یاد‌آوردن اطلاعاتی‌که درذهن ثبت‌شده است، مهمترین نقش را در زندگی انسان دارد.اگر یادگیری و یادآوری از زندگی شخص حذف شود، او قادر به انجام هیچ کاری نخواهد بود. نمی‌تواند غذا بخورد، لباس بپوشد، سخن بگوید و خودش و دیگران را بشناسد. به عبارت دیگر، بدون حافظه ادامه‌ی زندگی ممکن‌نیست.
مغز انسان، مانند همه‌ی جانداران، از یاخته‌های عصبی یا نورون‌ها (Neurons) و یاخته‌های گلیال (glial)، که عمل پشتیبانی و حمایتی را انجام می‌دهند و نیز رگ‌های خونی فراوان تشکیل شده‌است. تعداد نورون‌ها، که مهمترین یاخته‌های مغز هستند، از ۱۰۰میلیارد سلول تجاوز می‌کند. یک‌صدوبیست‌وپنج تریلیون (۱۲۵x۱۰۱۲) سیناپس (synapse) نیز در کورتکس یا قشر مغزی انسان وجود دارد. درواقع هر نورون تا ده هزار سیناپس دارد.یاخته‌های عصبی در ایجاد و انتقال پیام به دورترین نقاط بــدن نقـش اساسی دارند. کورتکس ماده‌ی خاکستری به‌هم پیچیده‌ای است که۸۰درصد از مغز انسان را می‌سازد و مسئول توانایی انسان برای یادگیری، یادآوری، تفکر، واکنش‌سازی، ایجاد ارتباط، سازگاری با محیط جدید و برنامه‌ریزی برای آینده می‌باشد.
محل ارتباط یک نورون را با نورون دیگر سیناپس می‌نامند. این ارتباط به‌وسیله‌ی غشای نورون‌ها صورت‌می‌گیرد. بیشترین تعداد سیناپس‌ها از نوع آکسون به دندریت و یا آکسون به جسم سلولی است. البته در برخی نواحی مغز و نخاع، شکل‌های دیگری مانند سیناپس‌های آکسون‌به‌آکسون و دندریت‌به‌دندریت نیز شناسایی شده‌است. به‌هرجهت، ساختمان و طرز عمل عمومی سیناپس‌ها در همه‌ی حالات شبیه به‌هم هستند.انتهای آکسون به شاخه‌های زیادی تقسیم می‌شود و هر‌شاخه به بخشی به‌نام گره یا دکمه‌ی سیناپس، ختم می‌گردد که اندکی برجسته‌تر است.
ساختار مغز انسان که یک توده‌ی خاکستری مایل به سفید است، شبیه مغز پستانداران می‌باشد اما کورتکس مغز انسان (cerebral cortex) در‌مقایسه با دیگر پستانداران دارای گسترش و پیشرفت بسیار زیادی‌است. وجود بیش‌از ۱۰۰میلیارد سلول‌عصبی و کارکرد آنها سبب شده‌است که اعمال و رفتار انسان با همه‌ی جانوران متفاوت باشد. وزن مغز انسان به‌طور متوسط ۱۴۵۰گرم می‌باشد که هر‌گرم از این مغز حدود ۵۰گرم از وزن بدن را مدیریت می‌کند. قدرت کارکرد مغز انسان قابل مقایسه با باهوشترین پستانداران نیز نمی‌باشد. آدم نماها که در زمره‌ی باهوشترین پستانداران خشکی به‌شمار می‌آیند، کمی بیش‌از یک‌سوم مغز انسان را دارند. برای مثال، وزن مغز اورانگوتان۳۴۰گرم،وزن مغز شامپانزه ۳۸۰گرم و وزن مغز گوریل ۵۴۰گرم‌است.
قدرت یادگیری و یادآوری یکی‌از مشخصات بارز انسان است. مغز انسان می‌تواند بیش‌از ۱۰۱۷ واحد خبر را در خود ضبط کند. انسان قادر است با آگاهی و برنامه‌ریزی و استفاده از هوش و خرد خود مطالب مختلف را بیاموزد و در زمان مناسب آنها را به‌خاطر آورد.
اعمال آگاهانه‌ی انسان از اعمال و رفتار همه‌ی پستانداران و جانداران دیگر متمایز است. برای‌مثال، زنبور‌عسل که سازمان اجتماعی منظم و در‌عین‌حال پیچیده‌ای دارد و با مهارت تمام کندوی خود را می‌سازد، به‌طور غریزی عمل می‌کند و هوش در ساخت آن دخالتی ندارد. از این‌رو الگوهای رفتاری زنبورهای امروزی در لانه‌سازی با زنبورهای ۱میلیون سال پیش تفاوتی ندارد. در‌حالی‌که الگوهای رفتاری انسان، حتی در عامی‌ترین آنها از پیش برنامه‌ریزی می‌شود و روند کار، براساس آنچه در ذهن شکل می‌گیرد ادامه می‌یابد و انجام می‌شود.
در انسان انواع حافـظه، مانند حافظه‌ی کوتاه‌مدت (short-term memory (STM و حافظه‌ی پایدار و دایمی (long-term memory (LTM و نیز جایگاه حافظه locus of memory در نواحی قشر مغز، وجود دارد. هنگامی‌که انسان مطلبی را می‌خواند یا فیلمی را مشاهده می‌کند یا به قطعه‌ای از موسیقی گوش‌می‌دهد، تصویری از موضوع در ذهن او نقش می‌بندد و درواقع حفظ و نگهداری می‌شود. در زمان یادآوری این مطالب می‌توان چندحالت را تصور‌کرد؛ یا همه‌ی مطالب خوانده شده یا شنیده شده یا دیده‌شده به یاد‌آورده می‌شود که به آن یادآوری کامل می‌گویند و یا قسمتی از مطالب فراموش می‌گردد و بخشی از آن به یاد آورده می‌شود که آن را یادآوری ناقص می‌نامند. بدیهی است هر‌چه مطلبی بیشتر و بهتر فراگرفته شود یادآوری نیز کامل‌تر خواهد بود. از‌این‌رو می‌توان بین یادگیری و یادآوری و فراموشی ارتباط معنی‌داری را یافت.
پژوهش‌ها نشان‌می‌دهد که یادآوری غیر‌کلامی یا یاد‌آوری‌های عملی و حرکتی سریع‌تر و کامل‌تر از یاد‌آوری‌های کلامی انجام می‌شود. کسی که شنا یا رانندگی یا دوچرخه‌سواری آموخته باشد مدت‌ها بعد نیز به‌سادگی آنها را به‌خاطر می‌آورد و انجام می‌دهد، تا کسی که بخواهد غزلی را که مدت‌ها پیش آموخته است به تمامی و سهولت به یاد بیاورد. تردیدی نیست که در اعمالی چون دوچرخه‌سواری یا شنا، تکرار و تمرین بیشتری شده و درواقع کامل‌تر آموخته شده‌است و از‌این‌رو بیشتر در خاطر می‌ماند. بنابراین در یادگیری کلامی نیز اگر مطلبی با‌دقت و تمرین بیشتر فراگرفته شده باشد (مانند اشعاری که در کودکی فرا‌گرفته‌ایم)، به‌همان خوبی مهارت‌های حرکتی حفظ و نگهداری می‌شود و به‌سادگی و به‌طور کامل به‌یاد می‌آید. این موضوع نشان‌می‌دهد که اگر مطلبی را با‌دقت و علاقه فرا‌نگیریم و تمرین کافی برای حفظ و نگهداری آن نکنیم، یادآوری آن ساده و کامل نخواهد بود که موضوع فراموشی و ضعف‌حافظه در‌این‌جا مطرح می‌گردد. بدیهی است باید توجه‌داشت که فراموشی طبیعی با فراموشی مرضی که ممکن‌است ناشی‌از آسیب‌های مغزی و اختلال در عملکرد مغز و صدمات مغزی باشد، متفاوت است.
بررسی‌های متعدد نشان‌داده است که برای داشتن حافظه‌ی خوب و یادآوری کامل موضوع، خوب یاد‌گرفتن لازم است. البته در همه‌ی این موارد باید درنظرداشت که نقش انگیزه، آمادگی، روش یادگیری و سلامت بدن برای خوب یاد‌گرفتن اهمیت ویژه‌ای دارد. به‌علاوه عوامل متعددی مانند تغذیه‌ی مناسب و سالم و طبیعی، خواب کافی و عمیق، اجتناب از استرس‌های مداوم، دقت و توجه، تکرار و تمرین مطلب مورد یادگیری و ایجاد ارتباط ذهنی بین مطالب یادگرفته شده، حفظ و یادآوری آن مطالب را آسان‌تر خواهد ساخت.
در‌مورد رژیم‌غذایی،تأکید به‌این‌نکته ضرورت داردکه بهترین رژیم‌غذایی برای مغز، مصرف همان موادی است که برای سلامت عمومی بدن توصیه می‌شود. درواقع رژیم‌غذایی متعادل و سرشار از غلات سبوس‌دار، همراه میوه‌های تازه و سبزی‌های مختلف و نیز مقدار مشخصی از مواد پروتئینی که بتواند انرژی لازم و سلامتی بدن را تأمین‌کند، برای مغز نیز مفید است.با رژیم غذایی مناسب، که علاوه بر مواد پروتئینی و چربی مشخص، سرشار از مواد گیاهی تازه و ارگانیک باشد، تقریباً همه‌ی مواد ضروری به بدن می‌رسد و سلامتی و شادابی را به ارمغان می‌آورد. ماهی، غلات کامل، حبوبات، میوه‌های تازه و سبزی‌هایی مانند کاهو، انواع‌کلم، گوجه‌فرنگی، هویج، انواع سبزی‌خوردن تازه و جوانه‌ها، به‌ویژه جوانه‌ی گندم و لبنیات تازه و کم‌چرب و دانه‌های خوراکی مانند گردو، به تنظیم متابولیسم و سلامتی یاخته‌ها و شادابی انسان کمک واقعی می‌کند. مواد خوراکی ضد‌اکسایش(anti oxidants)، با محدود‌کردن عمل رادیکال‌های آزاد و غیر‌فعال ساختن آنها، مانع از اکسیده‌شدن یاخته‌ها و ایجاد تغییر در آنها می‌گردد. در‌مقابل، تغذیه‌ی نا‌درست و عادت‌های غذایی غلط، عدم تحرک کافی در روز، مشکلات زندگی امروزی که ناشی‌از پیشرفت‌های تکنولوژی است، استرس و عوامل متعدد ناشی‌از زندگی ماشینی، سلامت و کیفیت خواب بیشتر افراد را مختل‌کرده است.
با‌توجه به‌این‌نکته که خواب کافی سبب سلامتی و کارکرد درست ارگان‌های بدن است و خواب شبانه‌ی کافی ارتباطات عصبی‌ـ شیمیایی سلول‌های مغز را تسهیل می‌کند و عملکرد مغز را بهبود می‌بخشد و قدرت یادگیری و یادآوری را افزایش‌می‌دهد، می‌توان برنامه‌ی خواب شبانه‌روزی را مدیریت کرد.
پژوهش‌های مختلف نشان داد کسانی‌که شب قبل به‌اندازه‌ی کافی و راحت خوابیده بودند، عملکرد بهتری برای یادگیری و یادآوری داشتند. براساس این پژوهش‌های دانشگاهی می‌توان خواب عمیق و کافی را برای سلامت بدن و روان و نیروی حافظه حیاتی دانست؛ خواب به مغز این امکان را می‌دهد تا خستگی ناشی‌از فعالیت فشرده‌ای را که درطی روز داشته است، جبران کند. کمبود خواب، نه‌تنها نیروی یادگیری و یادآوری را ضعیف می‌کند، بلکه خطر چاقی مفرط، عارضه‌ی قلبی و افسردگی را نیز افزایش‌می‌دهد و بهره‌وری کاری را پایین می‌آورد. همچنین کمبود خواب ممکن‌است به بروز نشانه‌هایی چون تحریک‌پذیری، بی‌قراری، ناتوانی در تمرکز و کج‌خلقی بیانجامد. درواقع خواب برای سلامت و بازسازی سیستم اعصاب، سیستم ایمنی و سیستم عضلانی‌ـ اسکلتی و تفکر و خلاقیت ضرورت دارد.
پژوهش‌های‌دانشگاهی‌نشان داده است که اگر خواب پیوسته نباشد و به اصطلاح بریده‌بریده یا منقطع صورت‌گیرد، ممکن‌است به نیروی حافظه لطمه بزند. براساس این پژوهش‌ها، مغز انسان در دوره‌ی خواب‌عمیق، وقایع و رویداد‌های روز را بررسی می‌کند و تصمیم می‌گیرد که چه خاطره‌هایی از این وقایع را به‌حافظه‌ی خود بسپارد. بیشتر افراد پس‌از یک خواب خوب و عمیق، خلاقانه‌تر و خردمندانه‌تر عمل می‌کنند و با سهولت بیشتری مطالب را به‌خاطر می‌آورند.
این نکته را هم باید درنظرداشت که خواب REM (دوره‌ای از خواب که با حرکت سریع چشم یا با رویادیدن همراه است و سروتونین در مغز کاهش‌می‌یابد) ممکن‌است با کارهای فکری و ذهنی فرد ارتباط داشته باشد. در‌برابر خوابREM، که خواب فعال یا خواب نابه‌روال (paradoxical) نیز خوانده می‌شود، خواب (NREM (non-REM، با حرکت غیرسریع چشم‌ها وجود دارد که می‌توان آن‌را خواب آرام نامید. امکان خواب دیدن در خواب non-REM بسیار کم است و اگر هم فرد خواب ببیند، معمولاً آن را فراموش‌می‌کند. خوابnon-NREM سه‌مرحله‌ی مهم دارد که در مقاله‌ی دیگر به آن پرداخته می‌شود.
پژوهش‌هایی که برای شناخت اثر خواب بر قدرت یادگیری و یادآوری انجام‌شده این نکته را تأیید‌می‌کند که خواب‌آرام و عمیق، نه‌تنها درسلامت جسم و روان آدمی نقش اساسی دارد، بلکه با افزایش نیروی تفکر به قدرت‌حافظه‌ی انسان کمک شایانی می‌کند. این پژوهش‌ها نشان‌می‌دهد قدرت یادگیری و یادآوری کسانی که دوره‌ی منظم خواب عمیق داشته‌اند، نسبت به کسانی که مدتی از خواب‌آرام و عمیق محروم بوده‌اند، بسیار بیشتر بوده‌است.
ثبت نظر