پیش از نوشتن این مقاله باید از آقای مهندس اردوان سیف بهزاد، مدیر اجرایی و صاحب امتیاز هفته نامه‌ی «پزشکی امروز»، تشکر و قدردانی کنم که برای بازدید از نمایشگاه ایران فارما دعوتم نمودند.
با مشاهده‌ی فهرستی از نوشته‌های شادروان «دکتر فرخ سیف بهزاد» در غرفه‌ی هفته نامه‌ی «پزشکی امروز» به یاد تلاش بی وقفه‌ی آن شادروان افتادم که برای پیشبرد دانش پزشکی و کاستن از آلام دردمندان چه‌قدر احساس مسئولیت می‌کردند و چگونه به کار خود عشق می‌ورزیدند.
در عین حال این دعوت سبب شد با همکاران گرامی مانند آقای پرفسور محمود لطفی و اقای دکتر ذوالبخش ترکستانی دیداری داشته باشم. باید از پذیرایی دوست خوش قریحـه و مسئـولیت‌پذیر آقای مصطفی مهرابی پور نیز که رکنی از ارکان نشریه‌ی «پزشکی امروز» هستند، سپاسگزاری کنم و از ذوق و سلیقه و مهربانی خانم مهندس فرانک مهرابی پور و خانم حیدری یاد نمایم.
مدتی پیش، با نوشتن نامهای به مدیر محترم یکی‌از شرکت‌های داروسازی، به زوایای مختلف عملکرد مواد مؤثر موجود در یکی‌از گیاهان دارویی در کتاب ذخیره‌ی خوارزمشاهی، تألیف سید اسماعیل جرجانی اشاره‌کردم. مدیر‌عامل محترم آن شرکت نیز در نامهای عالمانه، نکات ارزنده‌ای از طب‌سنتی ایران را یادآور شدند. این مکاتبه سبب شد تا به بررسی مواد مؤثر موجود در۲گیاه دارویی در‌این خلاصه بپردازم.
شرکت‌های داروسازی جهان، داروهای متعددی برای تقویت حافظه و یاد‌آوری و نیز پیشگیری از فراموشی و آلزایمر تهیه و به بازار عرضه کرده‌اند. این دارو‌ها در‌ایران نیز با استفاده از جینکوبیلوبا و نیز گیاهان دارویی سنتی برای بر‌طرف‌کردن فراموشی و تقویت حافظه تولید شده‌اند.
پیش‌از این در نوشته‌ای به این نکته اشاره‌کردم که دانشمندان معروف ایرانی مانند محمد زکریای رازی، پورسینا، ابوریحان بیرونی و سید اسماعیل جرجانی سهم بسیار ارزنده‌ای در پیشرفت دانش پزشکی و استفاده‌ی درست و منطقی از گیاهان دارویی برای درمان بیماری‌ها داشته‌اند. برخی‌از کتابهای پزشکی آنها بار‌ها در اروپا به زبان لاتین چاپ و منتشر گشته و ده‌ها سال در اروپا تدریس شده‌است. برای مثال تنها در چند سال آخر قرن پانزدهم میلادی، کتاب قانون ابن‌سینا ۱۵بار به زبان لاتین به‌چاپ رسیده‌است.
سید اسماعیل جرجانی پزشک نامدار ایرانی در دایرة‌‌المعارف بزرگ پزشکی خود‌که وزنی در‌حدود ۵کیلو‌گرم دارد، ۴۵۰هزار واژه در مورد طب نگاشته است. اشاره به این نکته برای این است که اگر در‌مواردی، به‌درستی و برمبنای علمی ازروش طب‌سنتی برای پیشگیری و درمان برخی‌از بیماری‌ها استفاده شود، می‌توان به سلامت جسم و روان فرد کمک‌کرده و با شناخت گل‌ها و گیاهان شفا‌بخش و به‌کار‌بردن آنها برای درمان و حفظ سلامتی وی اقدام نمود.
۲ گیاه دارویی که برای تقویت حافظه و پیشگیری‌از فراموشی و آلزایمر، برای ساختن قرص و کپسول مورد استفاده قرار‌گرفته‌اند، کُندر و مصطکی می‌باشند که در طب‌سنتی ایران نیز برای همین منظور کاربرد داشته‌اند.
کُندر که در کتابهای طب سنتی با نامهای «کندر»،«لبان»، «لیبان» و طوس آورده شده‌است، به انگلیسیFrankincense نام دارد و در لاتین با واژه‌یBoswellia papyrifera شناخته شده‌است. در پزشکی سنتی ایران کندر را برای تقویت‌حافظه و نیز به‌عنوان دارویی ضد‌التهاب تجویز‌می‌کردند. کندر صمغ رزینی یا شیره‌ی منعقد شده‌ای است که پس‌از شکاف روی پوست درختچه‌ای به‌دست می‌آید که از جنسBoswellia، به‌ویژه Boswellia sacra،و از خانواده‌ی Burseraceae است. این شیرابه در مجاورت هوا به‌تدریج سفت‌شده و به‌صورت کندری که در بازار عرضه می‌شود، در‌می‌آید. شکل‌های زیر درختچه‌ی مولد کندر و نیز کندر را نشان‌می‌دهد:
کندر حدود ۲۵درصد صمغ غیرمحلول در الکل و یک رزین و مقداری اسانس دارد. در بخشی‌از کندر یک اسید آزاد به‌نام اسیدبوزولیک، یک ماده‌ی تلخ، اسانس و مواد متعدد دیگر موجود است.
وجود اسیدهای تری‌ترپنوئیدی در کندر اثر ضدالتهابی نشان می‌دهند و ترکیبات آن برای پیشگیری‌از کاهش نیروی حافظه مفید بوده و سبب افزایش قابلیت‌های یادگیری، به‌ویژه سرعت یادگیری وتقویت و نگهداری حافظه می‌شود.
در معرفی این دارو که برای ساخت آن از مواد مؤثر موجود در کندر و مصطکی استفاده شده، آمده است که: «در طب‌سنتی از کندر به‌عنوان تقویت‌کننده‌ی حافظه و هوش و برطرف‌کننده‌ی فراموشی نام‌برده شده‌است. کندر خواص قوی ضدالتهابی نیز نشان‌می‌دهد».
در مکتب طب‌سنتی ایران، کندر گرم و خشک است و خواص خشک‌کننده و قابض و بندآورنده‌ی خونروی را دارد و در تقویت‌حافظه بسیار مؤثر است. بر‌همین‌اساس از کندربه‌عنوان داروی افزایش‌‌دهنده‌ی هوش و حافظه و برطرف‌کننده‌ی فراموشی استفاده‌شده و آن را برای درمان التهاب‌ها و بثورات جلدی وبهبود التهاب و زخم‌های درونی از‌جمله زخم روده تجویز‌می‌کردند. در موارد زیادی نیز برای تقویت‌حافظه، ترکیب کندر و مصطکی را تجویز می‌نمودند. برای این منظور ۱۰گرم کندر را با ۲۰گرم مصطکی مخلوط نموده و می‌خوردند.
داروی دیگری نیز در دسترس است که در ترکیب آن از موادمؤثر موجود در کندر استفاده‌شده و موارد مصرف آن را درمان اختلال و نشانه‌های ناشی‌از محدودیت گردش خون مغزی (مانند کم‌شدن حافظه یا اختلال ادراکی)، زوال‌عقل (آلزایمر)و ضد‌التهاب گزارش کرده‌اند.
درهـرکپسول از این دارو ۳۶۰میلی‌گـرم الیوگم رزین کندر و نیز ۳۶میلی‌گرم گـرانول پودر ریشه‌ی زنجبیل وجود دارد که برمبنای ۸/۴ تا ۱۰/۴ میلـی‌گرم اسانـس تام و ۱۴۰ تا۱۷۲میلی‌گرم گم و موسیلاژ استاندارد‌شده‌است. برای آگاهی بیشتر مصرف‌کننده‌ی دارو، مطالب بیشتری نیز به شرح زیر ارائه شده‌است:
«مهمترین مواد مؤثر موجود در کندر عبارتند‌از: ۶۰درصد صمغ، ۲۰تا ۲۳درصد موسیلاژ و ۵تا۹درصد اسانس و از مهمترین مواد مؤثر موجود در اسانس کندر می‌توان به a-β-Thujon برابربا ۶۳درصد ،P-Cymen برابر با ۱۴درصد و Linalol برابر با ۱/۵درصد اشاره‌کرد. افزون‌بر‌این، کندر حاوی یک اسید آزاد به‌نام Boswellic Acid می‌باشدکه از عوامل مهم خواص درمانی کندر اعلام شده‌است.
اسانس‌های موجود در کندر، دارای اثر شل‌کنندگی عروق به‌ویژه عروق مـغـزی بوده و مـوجب بر‌طرف‌شدن اسپاسم و تنگی عروق و در‌نتیجه خون‌رسی بهتر به بافـت و سلـول‌ها می‌گردند. ازسوی‌دیگر مشتقات بوزولیک‌اسید موجود در کندر، بخصوص استیل 11-کتو بوزولیک‌اسید، از لحاظ فارماکولوژی بسیار فعال بوده و به‌طور‌خاص باعث مهار سنتز لوکوترین آندوژن می‌گردد.
برخلاف داروهای غیراستروئیدی ضد‌التهاب، عصاره‌ی‌کندر فاقد خاصیـّت اسیدزایی در دستـگاه گوارش می‌باشد. عصارهی کندر به‌ویژه اسیدبوزولیک یک پنتاسیکلیک تری‌ترپنوئید و مشتقات استیله‌ی آن هم روی تولید آنتی‌بادی‌ها و هم مصونیت سلول اثر می‌نماید. اسیدبوزولیک یک مهار‌کننده‌ی بسیار قوی لیپواکسی‌ژناز می‌باشد و از‌‌این‌طریق تولید لوکوترین را مهار‌می‌کند.
اخیراً ثابت شده‌است که اختلال‌های ادراکی در حیوانات مسن به‌علت التهاب در مغز و تغییرات حاصله از آن می‌باشد و معلوم شده‌است که موش مسن با اختلال‌های ادراکی در‌مقایسه با موش جوان، دارای نشت عروقی در شبکیه‌ی چشم است و کم‌شدن اختلال‌های ادراکی به موازات کم‌شدن ضایعات شبکیه به‌علت تولید لوکوترین است. به‌این‌ترتیب به‌نظر می‌رسد که مکانیسم اثر ضد‌آلزایمر عصارهی کندر و اثر مثبت آن در بالا‌بردن حافظه و کم‌کردن فراموشی، به‌علت اثر ضدالتهابی آن در مغز می‌باشد.
عصارهی کندر، خاصیّت ضد کولیت را نیز دارد و می‌تواند کولیت‌های زخم‌دار را التیام بخشد. افزون‌بر‌این‌ها عصارهی کندر اثر ضدسرطان دارد و می‌تواند سنتز DNA،RNA و پروتئین را در سلول‌های اوسمیک در Invitro مهار نمـاید. همچـنین این عصاره می‌تواند میزان کلسـترول و تری‌گلیسـیریدهای خون را نیزکاهش‌دهد.
همان‌طور‌که اشاره‌شد ممکن‌است در صنایع داروسازی علاوه‌بر مواد مؤثر موجود در کندر، فرآورده‌‌های گیاهی دیگر نیز اضافه شود. یکی‌از این مواد مهم مصطکی می‌باشد. مصطکی (Mastic)درختچه ای است که ارتفاع آن به ۴متر نیز می‌رسد.
نام علمی آن Pistacia lentiscus L و از خانواده‌یAnacardiaceae، می‌باشد. از شکاف تنه‌ی این درخت ذرات اولئوگام رزینی خارج می‌شود که در‌معرض هوا سفت گشته و به‌شکل اجسام شیشه‌ای مانند، تقریباً کروی و با رنگ زرد متمایل به قرمز در بازار عرضه‌می‌شود. در شکل زیر درخت و صمغ رزینی مصطکی مشاهده می‌گردد:
مصطکی طبیعت گرم‌وخشک دارد. مصطکی را در ترکیبات تقویت‌کننده‌ی حافظه و پیشگیری‌از فراموشی به‌کار می‌برند. اخیراً پژوهش‌هایی در مورد خواص درمانی مصطکی انجام شده‌است که در نوشته‌ای جدا‌گانه همراه با مان‌های ایران به آن خواهم پرداخت.
در شیره‌ی‌مصطکی‌ماستی‌سیک اسید (Masticic-acid)، ماستی‌کولیک‌اسید (Masticolic-acid)، ماستیکو رزین (Mastico-resin)، مواد دیگر و مقداری‌اسانس‌وجود داردکه درترکیبات تقویت‌حافظه در زمره‌ی داروهای اصلی به‌شمار می‌آیند.
ثبت نظر