نگاهی به اثر آلکالوئیـد گل‌حسرت

در ساقه زیر‌زمینی گیاه گل‌حسرت‌(Colchicum) آلکالوئید‌(Alkaloid) مهمی وجود دارد که برای پیشگیری و درمان حمله‌های نقرس مؤثر است‌. نام این آلکالوئید کلشی‌سین‌(Colchicine‌) است‌. البته دانه گیاه نیز دارای آلکالوئیدهایی است که اثر‌درمانی و البته سمی دارند. کلشی‌سیـن برای درمان تب‌مدیـترانه‌ای فامیـلی (Familial Mediterranean Fever) نیز تجویز شده‌است.

تب‌مدیترانه‌ای فامیلیال یا FMF که معمولاً مردم منطقه مدیترانه و خاورمیانه را مبتلا‌می‌کند‌، یک بیماری ژنتیکی است که با دوره‌های عود‌کننده تب و التهاب دردناک در نواحی‌شکم، قفسه سینه و مفاصل مشخص‌می‌گردد. ژن عامل بیماری شناخته‌شده است که در مقاله جداگانه‌ای بررسی خواهد‌شد‌.

در طب‌سنتی، بسیاری‌از پزشکان گل‌حسرت را بسیار گرم‌و‌خشک دانسته‌اند و آن‌را به‌تنهایی یا همراه با گیاهان دارویی دیگر مانند زنجبیل، پونه‌، زیره و ادویه برای بهبود بیماری‌های‌التهابی مفاصل و اختلالات دیگر تجویز‌نموده‌اند‌. از گل‌حسرت و عصاره آن قرن‌ها برای درمان‌نقرس، روماتیسم‌، تورم‌‌پروستات و سوزاک استفاده‌شده و عصارة‌ آن‌را برای درمان برخی‌از سرطان‌ها نیز توصیه‌نموده‌اند. امروزه از گل‌حسرت به‌عنوان منبع اولیه کلشی‌سین‌، برای درمان بیماری نقرس و نیز به‌منظورتحقیقات‌ژنتیکی در پژوهش‌های کروموزومی یاخته‌ها استفاده‌می‌کنند.

همانطور‌که اشاره‌شد  از گل‌حسرت علاوه‌بر درمان نقرس که مورد‌تأیید سازمان غذا و داروی آمریکا نیز قرارگرفته‌، برای درمان بیماری‌های دیگری مانند تب‌مدیترانه‌ای فامیلی‌، سیروز‌کبدی، سیروز صفراوی اولیه، سوریازیس و برخی‌از بیماری‌های پوستی استفاده شده‌است‌. با‌توجه به سمی‌بودن کلشی‌سین و تأثیری که در تغییر ساختمانی یاخته‌ها و نقشی که در کروموزوم‌ها و ژن‌ها دارد، باید مصرف آن فقط با تجویز‌پزشک صورت پذیرد. به‌همین‌ترتیب به‌علت سمی‌بودن دارو و اینکه ممکن‌است سبب نقص‌عضو یا مرگ جنین گردد، مصرف آن در بارداری اکیداً ممنوع اعلام‌شده است‌.

نقرس‌(Gout)، یا همان بیماری پادشاهان و ثروتمندان که معمولاً به‌شکل ناگهانی بروز‌می‌کند، یک یا چند مفصل را گرفتار‌می‌سازد و معمولاً انگشت بزرگ پا‌، مفصل مچ و زانو را در‌بر‌می‌گیرد‌.

آلکالوئید موجود در Colchicum autumnale L از التهاب و تورم مفاصل می‌کاهد و از ساخته‌شدن کریستال‌های اسید‌اوریک که سبب ایجاد درد در مفصل آسیب‌دیده می‌شود پیشگیری‌ ‌به عمل می‌آورد. به‌همین‌ترتیب‌، کلشی‌سین می‌تواند حملات درد‌شکم، قفسه سینه و مفاصل را که در تب‌مدیترانه‌ای فامیلی خود‌نمایی می‌کند کاهش‌دهد.  

کلشی‌سین با فعالیت ضد‌التهابی و ضد‌نقرسی خود صدها سال است که مورد‌استفاده قرار‌گرفته. ۲۵۰۰‌سال پیش بقراط نقرس را، بسته به‌اینکه شست‌پا‌، مچ‌دست یا زانو را گرفتار‌کند با نام‌های Podagra و Cheigra و Gonagra تعریف‌ نموده‌است‌. او با‌توجه به نبود بیماری نقرس در میان خواجه‌های حرم و زنان پیش‌از یائسگی به ارزیابی این بیماری پرداخته است. واژه نقرس‌(Gout‌)، با تصور‌‌اینکه قطره‌قطره از سمی به داخل مفصل نشت‌می‌کند‌، از کلمه لاتین Gutta به‌معنای قطره گرفته شده‌است‌. به‌این‌ترتیب گمان‌می‌رود صد‌ها سال پیش‌از میلاد‌مسیح نیز برای درمان‌نقرس از دارویی که احتمالاً شبیه به کلشی‌سین بوده، استفاده‌نموده‌اند‌. بررسی‌‌‌ها نشان‌داده است که پزشکان بیزانسی در قرن‌پنجم میلادی کلشی‌سین را می‌شناختند‌. دربرخی‌از کشورهای دیگر مانند مصر، صدها‌سال پیش‌از میلاد‌مسیح دستوراتی برای درمان‌نقرس صادر شده‌است و آن‌را به‌عنوان پادشاه‌بیماری‌ها و بیماری پادشاهان و ثروتمندان  معرفی‌نموده‌اند.

اما تاریخ جدیـد نقرس در‌سال‌۱۶۸۳میـلادی‌، با توماس‌سید‌نهام ‌‌(Thomas Sydenham) که پزشکی‌انگلیسی بود بنا‌نهاده‌شد. توماس بر‌اساس معاینه بیمار ۳۴ساله خود، بیماری نقرس را به‌درستی توصیف‌نمود.  او بروز این بیماری را در ساعات‌اولیه روز چنین توصیف‌نمود: «‌بیماری نقرس بیماری پیرمردان یا مردان جوانی است که خود را به پیری زود‌رس مبتلا‌کرده‌اند‌. این بیماران در سپیده‌دمان، با درد‌شدیدی در انگشت ‌بزرگ‌پا و گاهی در پاشنه پا بروز‌می‌کند. در‌این بیماری شخص به رختخواب می‌رود و با حال خوب می‌خوابد، اما حدود ساعت ۲‌بامداد به‌علت درد شدید شست پا و گاهی درد‌پاشنه پا از خواب بیدار‌می‌شود. این درد شبیه به درد دررفتگی است. اما در‌عین‌حال بیمار حس‌می‌کند که آب‌سرد روی موضع دردناک ریخته‌اند. سپس اندکی تب‌ولرز عارض‌می‌شود و درد و تب شدید‌تر می‌گردد. کمی بعد درد به اوج خود می‌رسد و استخوان‌ها و لیگمان‌ها را در‌بر‌می‌گیرد‌. درد چنان شدید و فشارنده است که بیمار نمی‌تواند وزن لحاف را تحمل‌کند. با‌ هر‌حرکت بدن درد افزایش‌می‌یابد و بیمار برای کاهش‌درد و کاستن از حمله‌ها تلاش بیهوده می‌کند».

با این تعریف سیدنهام می‌توان گفت که رایج‌ترین محل تشکیل نقرس در افراد‌، بخش کروی انگشت‌شست بزرگ پا است. با‌این‌وجود مفاصل دیگر پا مانند قوزک، زانو و مفاصل‌دست‌ها نیز می‌توانند گرفتار این بیماری شوند‌. با تحقیقاتی‌که صورت‌می‌گرفت در‌سال‌۱۷۷۶ اسید‌اوریک در سنگ‌کلیه را کشف‌کردند و ۲۰‌سال بعد اورات را در بیماران نقرسی شناختند و درسال‌های بعد با کشفیات‌جدید اطلاعات بیشتر به‌دست پزشکان رسید. در نقرس اولیه که بیشتر بیماری مردان بالغ است، هایپر‌اوریسمی و حملات عود‌کننده و نشانه‌های دیگر جلب‌توجه می‌کند‌. دفع اسید‌اوریک بیشتر‌از اندازه طبیعی است و سپس احتمالاً سنگ‌کلیه نیز مشاهده‌می‌شود‌.

پژوهشگران عوامل متعددی را در ایجاد و بروز بیماری‌نقرس مؤثر‌دانسته‌اند. پیرامون برخی از‌این عوامل مانند سبک‌زندگی، رژیم‌غذایی، استعداد‌ژنتیکی، دفع‌ناقص اورات و اسیداوریک توسط کلیه‌ها و عوامل دیگر، گزارش‌های علمی متعددی وجود دارد.

برای نخستین‌بار کلشی‌سین، در‌سال‌ ۱۸۸۳میلادی از گیاهی به‌نام‌‌Colchicum automnale (که در تصویر مندرج در‌مقاله نشان‌داده ‌شده‌است‌)‌ جداشده و فرمول شیمیایی آن مشخص‌گردید‌.

به‌این‌ترتیب برای درمان بیماری نقرس از کلشی‌سین استفاده‌نموده‌اند و شرکت‌های داروسازی که کلشی‌سین را عرضه‌می‌کنند، معتقدندکه این دارو سبب مهار مهاجرت لکوسیت‌ها، مهار فاگوسیتوز و تولید اسیدلاکتیک توسط گلبول‌های‌سفید و نیز کاهش رسوب کریستال‌های‌اورات در بافت‌ها می‌شود. همچنین دارو سبب کاهش واکنش‌ التهابی به کریستال‌های اورات می‌گردد.

با این‌مقدمه باید اضافه‌‌نمود که گل‌حسرت گیاهی  است علفی و چند‌ساله که به تیره گل‌حسرتیان تعلق‌دارد‌. این گیاه که از راسته سوسن‌سانان می‌باشد، در چمنزارها و دشت‌های مرطوب ‌می‌روید. برگ‌های سورنجان دراز و باریک و نوک‌تیز و بیضی‌شکل است. تمامی سورنجان‌ها‌ به‌استثنای معدودی از‌آنها، غده زیرزمینی دارند. در جنس‌Colchicum غده‌ها توپر و گوشت‌دار می‌باشند که در عمق ۳۰‌سانتی‌متری در خاک فرو‌می‌روند‌. برگ‌ها و گل‌های گل‌حسرتی‌ها در اواخر بهار ظاهر‌می‌شوند و در تیرماه میوه کپسولی‌شکل آنها می‌رسد‌. گل این گیاه معمولاً به‌رنگ ‌بنفش، بدون‌ساقه و شبیه گل‌زعفران است که در پاییز شکفته‌می‌شود اما گل‌های گل‌حسرت معمولاً ۶‌بخشی هستند یعنی تعداد پرچم‌ها به ۶‌عدد بالغ‌می‌شود و در تیرماه میوه کپسولی‌شکل آنها می‌رسد‌. کپسول میوه گل‌حسرت سه خانه است و در‌هر‌خانه دانه‌های زیادی وجود دارد‌. این دانه‌ها و البته ساقه زیر‌زمینی گیاه کاربرد درمانی ‌دارند‌.

باید توجه‌داشت که تمام قمست‌های گیاه گل‌حسرت سمی است و از‌این‌رو توصیه شده‌است که مصرف آن در‌هر‌صورت باید با تجویز‌پزشک باشد‌. سورنجان عوارض‌متعددی دارد‌. عارضه شایع آن‌که پس‌از خوردن بخش‌هایی از گیاه ایجاد‌می‌شود، ناراحتی‌های گوارشی است‌. احساس‌تشنگی‌، سوزش دهان و مری و حالت‌تهوع و استفراغ، کمی پس‌از مصرف پیش‌می‌آید و در‌‌پی آن درد‌شکم و اسهال‌شدید بروز‌می‌کند‌. بدیهی است با استفاده دراز‌مدت از‌این‌گیاه عوارض متعدد و مهم دیگری نیز ظاهر‌می‌شود که می‌تواند بسیار خطرناک باشد‌.