شماره ۹۵۸
استرس‌های اکسایشی، بیماریها و گیاهان غذایی(۳)
دکتر مریم نیکوسخن - داروساز
آنتی اکسیدانهای غذایی
توانایی حفاظت آنتی اکسیدانی سلول را می‌توان یا ازطریق مصرف آنتی اکسیدانها یا ازطریق کاهش میزان استرس‌های اکسایشی افزایش داد که این مسأله منجر به افزایش عملکرد سیستم‌های دفاعی آنتی‌اکسیدانی آندوژن می‌گردد.
آنتیاکسیدانهای موجود در غذاها، دفاع آنتی اکسیدانی را تقویت کرده و از آسیبهای اکسایشی به اجزای متشکله‌ی سلولها پیشگیری می‌کنند یعنی رادیکالهای آزاد را تخریب کرده یا آنها را غیرفعال می‌کنند. درسالهای اخیر یافتن آنتی‌اکسیدانهایی از منابع طبیعی و به عنوان جانشینی مناسب برای اکسیدانهای صناعی که کاربرد وسیعی نیز درصنعت دارند توجه زیادی را به خود جلب کرده است. آنتیاکسیدانهای موجود در مواد غذایی عملکردهای متعددی دارند و خاصیت آنتی‌اکسیدانی آنها به روش‌های کشت، نوع خاک، آب و هوا و شرایط انبارداری بستگی دارد. بررسی‌های بسیاری مبنی بر مصرف برخی غذاها وجود دارد که می‌توانند میزان بیومارکرهای ناشی از آسیبهای اکسایشی را کاهش دهند. نتایج بررسی‌های مستند اپیدمیولوژیک متعدد نشان می‌دهد که عادت‌های غذایی هم ممکن است بر شیوع اختلالات نورودژنراتیو مانند بیماری آلزایمر مؤثر باشند.
امروزه ترکیبات فعال بیولوژیکی موجود درعصاره‌ی‌گیاهان و دانــــه‌های گیاهی به عنوان عوامل آنتی‌اکسیدانی که نقش پیشگیری‌کننده، حفظ سلامت فردیا درمان بیماریها را دارند مطرح است. استفاده از مکمل‌های دارویی که حاوی یک یا چند آنتی‌اکسیدان باشند هیچگاه به اندازه‌ی میوه‌ها و سبزی‌ها مؤثر نیستند، زیرا اینها حاوی مجموعه‌یی از آنتیاکسیدانهای طبیعی هستند که نه تنها درکنار یکدیگر به علت هم‌افزایی فعالیت بالایی دارند، بلکه مخلوط بسیار متعادل و موزونی از آنتی‌اکسیدانها رادرخود جای داده‌اند.
ترکیبات اصلی موجود در عصاره‌ی انواع مختلف گیاهانی نظیر رزماری، مریم‌گلی، دانه‌ی‌کاکائو، چای، زیتون، زنجبیل، پیازقرمز، انواع مختلف انگور، جوز، میخک، آویشن، دانه‌ی‌خردل، مانگو، بذرکتان، انواع دیگر گیاهان که درسراسر دنیا به عنوان مکمل غذایی مورد توجه می‌باشند عمدتاً حاوی ویتامین‌هایC ، E، بتاکاروتن، فلاونوییدها و سایر ترکیبات فنلی مانند اسیدهای فنلی وتانن‌ها است. مقایسه‌ی تأثیر برخی آنتی‌اکسیدانها و میوه‌ها وسبزی‌ها از طریق بررسی‌های اپیدمیولوژیک و آزمایش‌های تکمیلی نشان می‌دهد که مصرف یک آنتی‌اکسیدان به تنهایی نمی‌تواند جانشین ترکیبات فیتوشیمیایی مختلف موجود درگیاهان و فواید آن برسلامت انسان باشد.
نتایج بررسی‌ها نشان داده‌است که مصرف دوزهای بالای ویـــتامینC در مواردی که عناصر واسطه به صورت همزمان در بدن فرد وجود داشته باشند، به عنوان یک پرواکسیدان عمل می‌کند. بنابراین مصرف آنتیاکسیدانهای طبیعی ازطریق یک رژیم‌غذایی متعادل، بسیار مؤثرتر و مقرون به صرفه‌تر از مصرف ویتامینCیا E درحفاظت بدن علیه صدمات اکسایشی است. درمیان عصاره‌ی تجاری میوه‌ها و سبزی‌ها، آب‌انگور بالاترین فعالیت آنتی‌اکسیدانی را دارد و پس ازآن به ترتیب گوجه‌فرنگی، آب‌پرتقال و آب‌سیب قراردارند.
به منظور ارزیابی محتوای آنتی‌اکسیدانی عصـاره‌ی گیاهان که خاصیت آنتی اکسیدانی دارند از نظر کیفیت وکمیــــت تام فنل‌ها، فلاونوییدها، فلاونول‌ها، اسیدهای‌فنلی، کاتشین‌ها، لیگنان‌ها، وتانن‌ها بررسی می‌شوند. به منظور تأیید اعتبار ارزشیابی‌های انجام شده درمورد فعالیت آنتی‌اکسیدانی میوه‌ها و سبزی‌ها وگیاهان دارویی نیز از چندین روش اندازه‌گیری استفاده می‌شودکه برخی از آنهاعبارتنداز: DPPA,ORAC ,FRAP,TRA درمیان سبزی‌ها، فلفل چیلی، جعفری، اسفناج وکلم قرمز محتوای آنتی‌اکسیدانی بالایی دارند. درمیان میوه‌ها نیز انگور، انار، آلو، آناناس، خرما، کیوی و بسیاری از اعضای خانواده‌ی مرکبات مانند پرتقال، لیموترش، گریپ‌فروت از فعالیت بسیار خوب آنتی‌اکسیدانی برخوردارند. امروزه توصیه‌هایی مبنی بر وارد کردن غذاهای ایمن و مؤثر درسبدغذایی افراد وجود دارد که به دلیل ترکیبات شاخص فیتوشیمیایی موجود در آنهاست که می‌توانند به راحتی خطر بیماریهای مزمن را کاهش دهند. به همین دلیل گرایش دانشمندان، صنایع غذایی و مصــرف‌کنندگان درآینده‌ی بسیار نزدیک درحال حرکت به سمت طراحی و تولید غذاها و نوشیــــدنی‌های کارآمــــد
(functional foods & beverages) است. ویتامین‌ها، ترکیبات فنلی و کاروتنوئیدها که سه گروه اصلی آنتیاکسیدانهای طبیعی موجود درمیوه‌ها و سبزی‌ها، دانه‌های روغنی، غلات، ادویه‌ها وتمامی قسمتهای گیاهان دارویی به شمار می‌روند، بخش عمده‌یی از صنعت نوتراسوتیکال را درآینده به خود اختصاص خواهند داد. به طور نمونه، مطالعات انجام شده روی مصرف همزمان برخی غذاها مانند کلم‌بروکلی وگوجه‌فرنگی ممکن است تغییرات مثبتی در جهت جلوگیری از رشد و ایجاد تومورهای سرطانی پروستات درانسان داشته باشد وسبب بهبود پیامدهای بالینی در بیماران مبتلا گردد.
ترکیبات فنلی
ترکیبات فنلی بزرگترین گروه ازمتابولیت‌های ثانویه‌ی گیاهی را تشکیل می‌دهند که گسترش وسیعی درطبیعت دارند و دربیشتر گروههای ترکیبات طبیعی که حلقه‌ی اروماتیک دارند دیده می‌شوند. به علت اینکه ترکیبات فنلی یا پلی‌فنل‌ها علیه انواع گوناگونی از عوامل استرس‌زا سلول را محافظت می‌کنند، توجه زیادی را به خود جلب کرده‌اند. علاوه براینکه ترکیبات فنلی به وفور درغذاها وجود دارند، فراهمی زیستی آنها ازیک فرد به فرد دیگر متفاوت است. از طرفی، تعیین مقدار مصرف متوسط روزانه‌ی پلی‌فنل‌ها بنا به دلایل بسیاری مشکل است که یک علت آن تنوع قابل ملاحظه‌ی ساختارهای شیمیایی پلی‌فنل‌هاست. ترکیبات پلی‌فنلی با یک یا تعداد بیشتری از مکانیسم‌های مختلف اثر می‌کنند به طوری که حتی درسالهای اخیر توجه زیادی به فلاونوئیدها به عنوان یک رویکرد نوید بخش درپیشگیری و کند سازی پیری و بیماریهای مغز و اعصاب شده است.
ترکیبات فنلی به اختصار به دو دسته فلاونوئیدها وترکیبات غیر فلاونوئیدی تقسیم می‌شوند. گستره‌ی این ترکیبات از ساختارهای ساده با یک حلقه‌ی آروماتیک تا ترکیبات پیچیده‌ی پلیمری مانند تانن‌ها ولیگنین‌ها قرار دارد.
فلاونوئیدها، اسیدهای فنلی وتانن‌ها عمده ترکیبات فنلی موجود درغذاها هستند. درمیان ترکیبات طبیعی، مطالعات جامع‌تری بر روی خواص آنتی‌اکسیدانی پلی‌فنل‌ها صورت گرفته و در میان پلی‌فنل‌ها نیز بیشترین تحقیقات از نظر فعالیت آنتی‌اکسیدانی روی فلاونوئیدها انجام شده است.
درمیان ترکیبات فنلی، فلاونوئیدها واسیدهای فنلی فعالیت آنتی‌اکسیدانی بالایی دارند وآگلیکون‌های فلاونوئیدی نسبت به گلیکوزیدها فعالیت آنتی‌اکسیدانی بیشتری ازخود نشان می‌دهند. فلاونوئیدها یکی از بزرگترین گروههای فنلی طبیعی را تشکیل می‌دهند و درتمام قسمتهای یک گیاه دیده می‌شوند.حدود2درصد ازکل کربن فتوسنتز شده به وسیله گیاه (یا حدود 10 تن درسال) به فلاونوئیدها و ترکیبات وابسته به آنها تبدیل می‌شود. از دیگر خصوصیات مهم انتشار فلاونوئیدها می‌توان به تولید انواع مشابه آن درگیاهانی اشاره کرد که از نظر تاکسونومی به یکدیگر مرتبط‌اند. بنابراین با مراجعه به بررسی‌های انجام شده روی خانواده‌یا جنس گیاه مورد نظر می‌توان نوع فلاونوئید آن را مشخص نمود. اما با توجه به تنوع قابل ملاحظه‌ی آنتی‌اکسیدانها و تأثیرات اثبات شده آنها در روند بیماریهای مزمن، چگونه آنها را مصرف کنیم؟یکی از مراجع بسیار کامل وموثق برای مصرف آنتی‌اکسیدانها درطب سنتی ایران وجود دارد. داروها درطب ایرانی تنوع زیاد داشته و برای یک بیماری داروهای متعددی وجود دارد. غذاها نیز اهمیت خاصی درسلامتی انسان وحفظ آن دارند و از آنها تحت عنوان غذاهای دوایی و دواهای غذایی نیز نام می‌برند که همه‌ی آنها حاوی ترکیبات فیتوشیمیایی با خواص مشخص بیولوژیکی می‌باشند. غذاهای دوایی علاوه بر نقش غذایی، اثر دارویی نیز دربدن پدید می‌آورند مانند انگور، خرفه، بابونه، کاهو، اسفناج و .... براساس همین نقش دارویی غذاهایی دوایی، رازی به اطبای سفارش می‌کند که درمان را ابتدا با غذاهای دوایی شروع کنندکه البته خود این مسأله دانش، مهارت و تجربیات خاص خود را درحیطه‌ی پزشکی سنتی وعلم فارماکوگنوزی می‌طلبد.
ثبت نظر