گیاهان برتر جهان(۱)‮

درمان با گیاهان،‮ ‬قدمتی به درازای تاریخ انسان دارد‮. ‬مدتها پیش از آنکه از مواد شیمیایی به عنوان دارو استفاده شود، انسان اندیشمند در درمان آلام روحی و جسمی خود از مواد طبیعی استفاده می‌کرده است‮. ‬گیاهان در زمینه‌ی درمان بیماری همیشه در دسترس بوده‌اند و تا اوایل قرن پانزدهم رسما در درمان بیماری از آنها استفاده می‌شده است‮. ‬اما با پدید آمدن تراست‌‌ها و کارتل‌های داروسازی،‮ ‬انسان به یک باره به این نماد خدایی پشت کرد‮.‬
به هر حال،‮ ‬انسان اندیشمند از اواسط قرن گذشته با تفکر در بلایایی که بر سر خود نازل کرد به این فکر افتاد تا دوباره به دامان طبیعت پناه برد و از موهبت‌های الهی بهره برگیرد و با این اندیشه بود که از تکنولوژی در شناخت گیاهان و آثار آنها استفاده نمود و به آنجا رسید که در علم پزشکی،‮ ‬رشته‌ی طب سنتی زنده شد و دوباره علومی مانند فارماکوگنوزی‮ ‬pharmacognosy،‮ ‬فیتوتراپی‮ ‬phytotherapy،‮ ‬ناتوروپاتی‮ ‬naturopathy،‮ ‬هومیوپاتی‮ ‬homeopathy‮‬و مدیکال هربالیسم‮ ‬medical herbalism‮ ‬دوباره نضج گرفت و از طبله عطاران به درآمد و روی میز پزشکان و داروسازان جا گرفت‮.‬
با پیشرفت‌هایی که در این زمینه حاصل شده است و بررسی‌های متعدد به شیوه‌ی قابل قبول علمی،‮ ‬مسایلی در زمینه‌ی درمان با گیاهان به اثبات رسیده است که دانستن آنها بر هر پزشک واجب است‮. ‬به این جهت لازم دیده شد طی سلسله مقالاتی مستند‮ «‬گیاهان برتر جهان‮» ‬با دید علمی مورد بررسی قرار گرفته و برای نخستین بار در نشریه‌ی «پزشکی امروز» انتشار یابد‮. ‬باشد که این برگ سبز مقبول دل اهل طب قرار گیرد‮.‬

دکتر فرخ سیف  بهزاد

نام لاتین‮:‬ Justicia adhatoda L
نام‌های مترادف‮: ‬
Adhatoda zeylanica Medicus Adhatoda vasic(k)a Nees
Echolium adhatoda(L)Kuntze Adulsa bakas
Adenanthera vasic(k)a
فرانسه‮:‬ Carmantine
‮ ‬Noyau de ceylan
انگلیسی:‮‬ Malabar nut
هندی‮: ‬آدالسا‮‬‭(‬ada(u)lsa‭)‬‮. ‬آدوسا‮ ‬‭(‬adosa‭)‬‮ ‬و باشینگ‮‬bashing‮ (١‬،‮٢‬و‮٣)
‬ ‬تیره‌ی آکانتاسه از گیاهان مناطق گرم و استوایی کره‌ی زمین به‌شمار می‌آید‮. ‬این تیره شامل حدود ‮٠٠٥٢ ‬نوع گیاه است که در متجاوز از ‮٠٥٢ ‬جنس جای دارند‮. ‬معدودی از این گیاهان در مناطق معتدل یافت می‌شوند‮. ‬گیاهان این تیره به صورت‌های مختلف علفی،‮ ‬با بوته‌های چوبی و گاهی بالارونده‌اند‮. ‬این گیاهان دارای برگهای ساده بوده که به صورت متقابل قرار دارند،‮ ‬گل‌ها نر،‮ ‬ماده و پنج قسمتی‮ (‬به ندرت‮٤ ‬قسمتی‮) ‬و مجتمع و دارای گل‌آذین خوشه ای یا سنبله می‌باشند‮.‬
کاسه گل دارای ‮٢ ‬لب و جام گل دارای لوله ای است که کم و بیش به ‮٢‬لب منتهی می‌شود‮. ‬پرچم‌ها‮ ‬غالبا ‮٤‬تایی‮ (٢‬عدد بزرگ و ‮٢‬عدد کوچک‮) ‬و میوه‌ای به صورت پوشینه یا به اشکال دیگر دارند‮. ‬دانه‌های درون میوه پس از رسیدن معمولا با شدت به بیرون پرتاب می‌شوند و همین امر موجبات انتشار گیاهان این تیره را فراهم می‌آورد‮. ‬جنس‌های مهم این تیره عبارتند از‮:‬
‮ـ ‬بارلریا‮ ‬Barleria‮ (٠٥١‬گونه‮)‬
‮ـ ‬آکانتوس‮ ‬Acanthus‮ (٠٢‬گونه‮)‬
‮ـ ‬ژوستی سیا‮ (٠٥٢‬گونه‮) (۴)‬
آدهاتودا یا‮  ‬آدالسا،‮ ‬یکی از گیاهان دارویی همیشه سبز و بومی آسیا است‮. ‬این گیاه به صورت خودرو و به فراوانی در سراسر نپال،‮ ‬سیلان،‮ ‬مالایا و کوهپایه های هیمالیا در منطقه‌ی پوتهوهار‮ ‬pothohar‮‬ در پاکستان و به ویژه در منطقه‌ی پهاروالا ‮‬pharwala‮ ‬می‌روید و در پاکستان،‮ ‬به‌عنوان گل نماد ایالت پنجاب شناخته می‌شود‮.‬
آدالسا یا آدهاتودا شامل برگهای تازه یا خشک شده گیاه است که در هند به صورت بوته می‌روید(‮١). ‬بوته‌ها نسبتا مرتفع و پرپشت بوده وگاه به ارتفاع ‮١ ‬تا ‮٥/٢‬متر می‮‌‌‬رسند‮. ‬شاخه‌ها به حالت قائم یا با زاویه‌ی کم از محور ساقه بیرون می‌آیند و پوستی به رنگ مایل به زرد آنها را می‌پوشاند(‮٥). ‬برگها از‮٠١‬تا‮٢١ ‬سانتی متر طول و حدود ‮٤ ‬سانتیمتر عرض داشته و دارای نوک باریک و کناره‌ی موجدار هستند،‮ ‬متقابل،‮ ‬کامل،‮ ‬زبانه‌ای و بادمبرگ کوتاه بوده و از ته و نوک به تدریج باریک می‌شوند‮. ‬وقتی برگها خشک هستند رنگ سبز مایل به قهوه‌ای تیره دارند،‮ ‬دارای بوی مشخص و طعمی تلخ می‌باشند‮. ‬برگ گیاه دارای خاصه های بافت شناسیک کاملا مشخصی است که به آسانی در قطعات سفید شده بزرگ در کلرال هیدرات قابل مشاهده است‮. ‬منافذ برگ به شکل بیضی کشیده بوده و از دو ردیف یاخته‌های هلالی شکل محاط شده‌اند و محور طولی آن با اوستیول زاویه‌ی قائمه ایجاد می‌کند‮. ‬اپیدرم برگ دارای پرزهای زگیل مانند ساده‮١‬تا ‮٣ ‬یاخته‌ای و پرزهای کوچک‮ ‬غده‌ای با‮ ‬غده‌ی ترشح کننده‌ی چهار یاخته‌ای است‮. ‬سیستولیت‌هایی در زیر اپیدرم‮ (‬بشره‮) ‬سطح زیرین برگ دیده می‌شود‮. ‬در نمونه‌های مختلف،‮ ‬تعداد پرزها و سیستولیت‌ها متفاوت است(‮١). ‬دمبرگ کوتاهی پهنک برگ را به ساقه متصل می کند‮. ‬دم گل ها در کناره ی برگها جای دارند و گلها به رنگ قرمز مسی به صورت مجتمع در قسمت انتهایی دم گل جای دارند‮. ‬میوه‌ی گیاه به طول ‮٥/١ ‬و عرض ‮٦/٠ ‬سانتیمتر و دارای دانه‌های مدور و نسبتا دراز و پوشیده از برجستگی‌های کوچک می‌باشد(‮٥).‬
بخش مورد استفاده‮: ‬ریشه،‮ ‬برگ،‮ ‬گل‮ (٢‬و‮٥)‬،‮ ‬میوه(‮٥)‬،‮ ‬تنه(‮٣) ‬و گاهی کلیه اندام‌های گیاهی‮ (٥) ‬است‮.‬
آثار
خلط‌آور،‮ ‬مدر،‮ ‬آنتی‌اسپاسمودیک‮ (‬مجرای تنفس‮) ‬و اصلاح کننده،‮ ‬ضدآسم،‮ ‬بازکننده‌ی نای،‮ ‬اکسی‌توسیک‮ (‬موثر بر رحم‮).‬
در طب آیورودا این گیاه را از نظر انرژی دوشایی‮ (‬مزاج‮)‬،‮ ‬تلخ و گرم‮  ‬یا خشک می‌دانند که سبب افزایش واتا و کاهش پیتا و کافا می‌گردد‮. ‬از نظر بافتی،‮ ‬بر پلاسما و خون موثر است و بر دستگاه تنفس،‮ ‬گردش خون، اعصاب و دفع تاثیر می‌کند(‮٣).‬
ترکیب شیمیایی
در ترکیب شیمیایی این گیاه اسانس به میزان ‮٨٠/٠ ‬در صدوآلکالوئید حدود ‮١‬٪‮ ‬وجود دارد‮. ‬از میان آلکالوئیدها،‮ ‬مهم تر از همه وازیسین‮ ‬vasicine‮ ‬است که ‮٥٧ ‬تا ‮٠٩‬٪‮ ‬آن را تشکیل می‌دهد و تصور می رود جزء اصلی فعال گیاه است(‮٦). ‬این الکالوئید کینازولینی‮ ‬quinazoline‮‬ است‮. ‬میزان محصول آلکالوئید به دست آمده از برگ خشک در هند از ‮١٤٥/٠ ‬تا ‮٥٠١/١‬درصد متفاوت است‮. ‬وازیــــســـین بـــا‌ ال‌ـ وازیـسـینون ‮‬L-vasicinone،‮ ‬دزوکسی وازیسین‮ ‬deoxyvasicine‮‬ و مایونتون‮‬ maiontone‮‬ و آلکالوئیدهای بی‌اهمیت دیگر و نیز وازیکول‮ ‬vasicol،‮‬ادهاتودینین‮ ‬adhatodinine‮‬ و وازیسینول‮ ‬vasicinol‮‬ هم وجود دارد‮.‬
تاریخچه
از این گیاه به صورت سنتی در طب آیوروداunani‭ ‬‮‬ به ویژه در بیماری‌های مجرای تنفس استفاده به عمل می‌آید‮. ‬درهند به عنوان آنتی‌اسپاسمودیک برای آسم و تب متناوب استفاده می‌شده است و نیز در موارد برنشیت مزمن به عنوان خلط آور و ضدسل مصرف می‌شده است(‮٧). ‬به علت خاصیت آنتی‌هیستامینیک و خلط‌آور در آسم سودمند است‮.‬
بررسی‌های داروشناسیک
فعالیت‌های داروشناسیک وازیسین و وازیسینون به خوبی شناخته شده‌است‮. ‬اشکال راست گرد و چپ گرد وازیسین و وازیسینون نسبت به اشکال راسمیک‮ ‬racemic‮ ‬آنها فعال‌ترند‮. ‬نتایج تحقیقات اخیر فعالیت بازکننده‌ی نای وازیسین ‮‬‭‬‮(‬در مقایسه باتئوفیلین‮) ‬را در آزمایشگاه و در موجود زنده ثابت کرده است‮. ‬همچنین ثابت شده است وازیسینون در آزمایشگاه دارای فعالیت بازکننده‌ی‮‬نای‮ (‬برنکودیلاتاتور‮) ‬است ولی در موجود زنده،‮ ‬فعالیت منقبض‌کننده برش دارد‮. ‬شاید این امر به علت تبدیل زیستی در موجود زنده باشد‮. ‬ترکیب این دوآلکالوئید به نسبت ‮١ ‬به‮١ ‬در موجود زنده و آزمایشگاه سبب ایجاد فعالیت شدید برنکودیلاتاتور می‌شود‮. ‬در وازیسین فعالیت قوی محرک تنفسی،‮ ‬فعالیت متوسط کاهنده‌ی فشار خون و آثار کاهنده‌ی قلب به اثبات رسیده ولی وازیسینون فاقد این آثار بوده است‮. ‬هنگامی که آمیزه‌ای از وازیسین و وازیسینون به کار گرفته می‌شود،‮ ‬اثر کاهنده‌ی قلب وازیسین به طور قابل توجه کاهش می‌یابد‮. ‬دو شکل ایزومری وازیسینون برقلب جدا شده‮(‬آزمایشگاه‮) ‬تاثیری نداشته‌است ولی احتمالا شکل چپ گرد آن محرک ضعیف قلب است‮. ‬نتایج کارآزمایی بالینی دوشکل ایزومری وازیسینون ضمن درمان آسم برنشی،‮ ‬به بروز عوارض جانبی منتهی نشده است‮. ‬این دارو دارای فعالیت مسقط‮ (‬سقط کننده‮) ‬است و ازینرو نباید در زنان باردار مورد استفاده قرار گیرد‮.‬
موارد مصرف
‮١ـ ‬آیورودا‮: ‬آسم،‮ ‬برنشیت،‮ ‬سرفه،‮ ‬گرفتگی صدا،‮ ‬تشنگی،‮ ‬استفراغ، دیسانتری،‮ ‬شکم روش،‮ ‬لاغری،‮ ‬سل،‮ ‬تب روماتیسمی،‮ ‬ورم،‮ ‬خونروی،‮ ‬بیماری‌های ادراری از جمله دیابت،‮ ‬نورالژی،‮ ‬بیماری‌های پوست،‮ ‬تب همراه سرفه،‮ ‬صرع،‮ ‬هیستری،‮ ‬جنون،‮ ‬دافع مگس،‮ ‬پشه،‮ ‬کنه و سایر حشرات،‮ ‬نابسامانی‌های کافا و انفلوانزا‮.‬
‮٢ـ ‬طب فربود‮: ‬آسم،‮ ‬آسم برنشی،‮ ‬نابسامانی‌های برنش،‮ ‬برنشیت،‮ ‬برنشیت حاد و مزمن‮ ‬،‮ ‬نزله،‮ ‬بیماری‌های تنفس،‮ ‬التهاب لثه،‮ ‬خونروی بعد از زایمان،‮ ‬کمک به جمع شدن رحم‮.‬
از قسمتهای مختلف گیاه به عنوان تصفیه‌کننده‌ی خون،‮ ‬رفع عوارض برنشیت،‮ ‬آسم،‮ ‬استفراغ‮ ‬و‮... ‬استفاده می‌شود‮.‬
ریشه‌ی گیاه خاصیت مدر دارد،‮ ‬از برگ به عنوان قاعده‌آور استفاده می‌گردد‮.‬
برای ریشه،‮ ‬برگ‮ ‬و مخصوصا گلهای گیاه،‮ ‬اثر ضدتشنج قائل‌اند‮.‬
گرد ریشه آدهاتودا برای رفع تب مالاریا به کار می‌رود و به علاوه از آن به عنوان خلط‌آور و ضدتشنج استفاده می‌شود‮.‬
در سیلان از گیاه کامل برای درمان زیادی خون قاعدگی استفاده به عمل می‌آید‮.‬
کلیه قسمتهای گیاه و مخصوصاً برگ آن دارای اثر ضدعفونی‌کننده و دفع انگل‌های روده دارد‮.‬
موارد عدم استفاده
از این گیاه در دوران بارداری نباید استفاده کرد ولی در زمان زایمان استفاده از آن بلامانع است‮.‬
نحوه استفاده
از این گیاه به صورت دم کرده،‮ ‬عصاره،‮ ‬جوشانده،‮ ‬ضماد،‮ ‬گرد و سیگار استفاده می‌شود‮.‬
مقدار مصرف
‮ـ ‬پودر خشک‮: ٥/٠ ‬تا ‮٥/١ ‬گرم در روز
‮ـ ‬عصاره‮: ‬به نسبت ‮١ ‬به ‮٢‬،‮ ‬هفته‌ای‮٠١‬تا‮٥٢‬میلی‌لیتر از مخلوطی مرکب از پیاز،‮ ‬گالفیمیا‮ ‬galphimia،‮ ‬آدهاتودا،‮ ‬پیکروریزا‮ ‬picrorrhiza‮‬ در درمان آسم برنشی استفاده می‌شود‮.‬

منابع‮ ‬

1‭-‬Wikipedia‭, ‬the free encycolpedia‭ ‬

‮٢ـ ‬گیاهان دارویی دکتر علی زرگری ج ‮٣، ‬ص‮٦٩٦‬،‮ ‬چاپ چهارم،‮ ‬انتشارات دانشگاه تهران ‮٨٦٣١‬

3‭-‬The   Ayurveda   Encyclopedia‭, ‬Swami  Sada  Shiva  Tirtha‭, ‬ second ed ‬ 1998‭ Ayurveda Holistic center press p109

‮٤ـ ‬منبع شماره ی ‮٢ ‬ص ‮٣٩٦‬
‮

٥ـ ‬منبع شماره ی ‮٢ ‬ص ‮٦٩٦

6‭-‬Pundarikakshudu K‭ & ‬Bharstar GC‭, ‬Int J crude Drug Res 26,88‭ (‬1988‭)‬
7-‭Grieve M‭, ‬A‭, ‬Modern  Herbal‭, ‬Tiger Book International‭, ‬London‭, ‬1994‭, ‬p506