گیاهان برتر جهان (۱۰)

نام لاتین‮:‬
vitex agnus-castus
نام فرانسه‮:‬
Poivre sauvage‭; ‬gattilier
agneau chaste‭, ‬petit poivre
نام انگلیسی‮:‬
Chaste tree‭, ‬agnus castus‭,‬
monk’s pepper‭, ‬tree of chastity
نام فارسی‮: ‬فلفل‮ (‬اطراف کرج‮)‬،‮ ‬فلفل‌کوهی،‮ ‬دل‌آشوب‮ (‬شیراز‮)‬،‮ ‬فلفل‌بری،‮ ‬پنج انگشت،‮ ‬اثلق،‮ ‬فنجنکشت،‮ ‬ذوخمسه‌اوراق‮ (١‬،‮٢‬،‮٣‬،‮٤‬،‮٥)‬،‮ ‬گیاه عفاف درخت عصمت و فلفل راهبان‮ (‬از ترجمه انگلیسی‮)‬
مشخصات
این‮ ‬گیاه درختچه‌ای است از تیره‌ی شاه پسند ‮‬Verbenaceae‮ (٢‬،‮٣‬،‮٤‬،‮٥) ‬ولی اخیراً در تیره‌ی لامیاسه‮ ‬Lamiaceae‮ ‬جای داده شده‌است (‮١). ‬این گیاه،‮ ‬درختی است به طول‌‮٢ ‬متر که برگهایش می‌ریزد و یا بوته‌ای است که در محل زندگی به طور آزاد گسترش می‌یابد‮. ‬برگهای زیبا و معطری دارد که به‌صورت متقابل قرارگرفته و پنجه‌ای شکل می‌باشند‮. ‬سطح رویی برگها سبز تیره و سطح زیرین آن خاکستری مایل به سفید است‮. ‬هربرگ از برگچه‌های شعاعی دندانه‌داری تشکیل شده‌است که در انتها به دم‌برگ منتهی شده و به ساقه اتصال دارند‮. ‬شاخه‌های گیاه از کرک خاکستری ظریفی پوشیده شده‌اند‮. ‬در بهار،‮ ‬گلهای معطر گیاه به رنگ ارغوانی تیره یا مایل به بنفش به صورت سنبله‌ی دراز در قسمت فوقانی درختچه و در انتهای ساقه‌ای که گل می‌دهد ظاهر می‌شود‮. ‬هرگل‮١‬تا‮٢ ‬سانتیمتر طول دارد و طول گل آذین ‮٥ ‬تا ‮٠١‬سانتیمتر است‮. ‬میوه‌ی گیاه سته است و رنگ ارغوانی تیره یا قرمز مایل به سیاه داشته و نیمی از میوه از کاسبرگ‌هایی به رنگ سبز پوشیده شده‌است (‮٦). ‬این میوه شبیه دانه‌ی فلفل بوده و بوئی شبیه نعناع فلفلی دارد‮ (٧). ‬طعم میوه،‮ ‬گرم و خاص است (‮٨). ‬از میوه،‮ ‬دانه و سرشاخه گلدار گیاه استفاده می‌شود‮.‬
محل رویش
درخت عفاف بومی جنگل‌ها و مناطق خشک جنوب اروپا و‮ ‬غرب آسیا است و برای رشد به زمینی نیاز دارد که خوب زهکشی شده باشد‮. ‬در سواحل مدیترانه،‮ ‬آسیای صغیر،‮ ‬سواحل سوریه،‮ ‬اردن،‮ ‬قفقاز و در مصر نیز می‌روید‮. ‬در ایران،‮ ‬در استان‌خراسان،‮ ‬کرج،‮ ‬تفرش،‮ ‬قم،‮ ‬خرمشهر،‮ ‬شهبازان،‮ ‬بیشه،‮ ‬کازرون،‮ ‬صالح‌آباد،‮ ‬سواحل خلیج‌فارس و احتمالاً بلوچستان می‌روید‮ (٢‬،‮٣‬،‮٤‬،‮٥).‬
تاریخچه
بقراط ‮(٠٥٤‬ قبل‌از میلاد‮) ‬مصرف این گیاه را برای درمان صدمات،‮ ‬التهاب،‮ ‬بزرگی طحال و کمک به رحم جهت دفع جفت،‮ ‬پس از زایمان پیشنهاد کرده است(‮٩). ‬دیوسکوریدس ‮(٠٥ ‬بعد از میلاد‮)‬،‮ ‬استفاده از پنج‌انگشت را در التهاب رحم و برقراری قاعدگی توصیه کرده‌است (‮٠١). ‬در ایران این گیاه در درمان جنون،‮ ‬دیوانگی و صرع به کار می‌رفته است(٦).‬
پلینی‮ ‬Pliny‮ ‬از میوه‌ها برای برقراری قاعدگی،‮ ‬کاهش تب و سردرد،‮ ‬تحریک تعریق و افزایش شیر مادران تازه‌زا سود برده‌است‮. ‬همچنین استفاده از گیاه عفاف را در کنترل امیال شدید جنسی توصیه کرده و معتقد است این گیاه تریاق‮«‬آثارمحرک گزش عنکبوت‌های زهری بر آلت تناسلی است‮»(١١).‬
میوه‌ی خشک گیاه دارای طعم فلفل است و از آن به عنوان چاشنی‮ ‬غذا در صومعه‌ها استفاده می‌شده با این فرض که سبب فرونشانی میل‌جنسی رهبانان شود و به همین جهت نیز گیاه را فلفل راهبان می‌نامیده‌اند‮. ‬در روم باستان نیز،‮ ‬زنانی که مایل به آمیزش جنسی نبودند به عنوان کنایه‌ی عفاف از شاخه‌های این گیاه به موهای سر می‌زدند و شاید نام عفاف و عصمت که بر این گیاه گذاشته شده از این رسم ناشی شده‌باشد‮(٤). ‬راهبه‌های رومی و آتنی در مناسک مقدس خدای کشاورزی‮ (‬در یونان دمتر Demete‮‬ و در روم‮ ‬Ceres‮)‬،‮ ‬برگهای این گیاه را به اطراف تخت خود می‌آویختند(‮٢١). ‬فلاسفه التقاطی یا به گزینان قرن نوزدهم از تنتور میوه‌ی این گیاه به عنوان قاعده‌آور emmenagogue‮‬ و روان‌کننده شیر‮ ‬galactogogue‮‬ و نیز در ناتوانی جنسی و مالیخولیای جنسی استفاده می‌کردند‮ (٣١) ‬ولی معلوم نیست این مورد مصرف برای مردان بوده‌است یا زنان و یا در هر دو مورد از گیاه استفاده می‌شده است‮.‬
مواد موثر
ترشح پرولاکتین از هیپوفیزقدامی تحت ‌کنترل دوگانه‌ی یک عامل هیپوتالاموسی است که تاکنون ناشناخته مانده است و سبب تحریک آزاد شدن پرولاکتین و کاتکولامین دوپامین می‌شود که خود به عنوان مهارکننده‌ی پرولاکتین اثر می‌کند‮.‬
چند عامل درونی مانند خواب و بیرونی مانند استرس سبب تحریک رهایش و آزادسازی پرولاکتین می‌شوند‮. ‬یاخته‌های رهاسازی پرولاکتین در هیپوفیز،‮ ‬موسوم به لاکتوروپ‮ ‬lactorope‮ ‬به ساب تایپ‮ ‬D2‮ ‬گیرنده‌ی دوپامین عکس‌العمل نشان می‌دهد که با واحد آدنیلات سیکلاز جفت شده است‮. ‬فعال‌شدن گیرنده‌ی‮ ‬D2‮ ‬با دوپامین یا ترکیباتی که ازنظر ملکولی با دوپامین ارتباط دارند،‮ ‬سبب کاهش سنتز‮ ‬cAMP‮ ‬شده و به مهار ترشح پرولاکتین می‌انجامد‮.‬
پرولاکتین در بدن دارای بافتهای فراوان هدف است که از جمله‮ ‬غده‌ی پستان و جسم زرد قابل ذکر است‮. ‬ضمن آنکه به نظر می‌رسد کمی ترشح پرولاکتین دارای پیامدهای پاتوفیزیولوژیک نباشد ولی آزاد‌شدن بیش از اندازه‌ی پرولاکتین به بروز نابسامانی‌های باروری مانند نارسایی جسم زرد می‌انجامد‮.‬
نشانه‌های پیش از عادت ماهانه از جمله درد سینه‌ها ‮‬mastalgia‮ ‬ممکن‌است با حالت موسوم به افزایش ترشح مخفی پرولاکتین همراه باشد،‮ ‬به این معنی که در پاسخ به محرک،‮ ‬لاکتوروپ‌ها مقدار بسیار زیادی پرولاکتین ترشح می‌کنند‮. ‬به این ترتیب،‮ ‬بافت‮ ‬غده‌ی پستان به صورت نیمه مزمن تحریک شده و به پیدایش درد پستان منتهی می‌شود‮. ‬با وجودی که دوپامین سبب وقفه‌ی افزایش رهایش پرولاکتین می‌شود،‮ ‬ولی به سرعت فعالیت خود را از دست می‌دهد‮. ‬نخستین بار،‮ ‬آلکالوئیدهای ارگو که به طور طبیعی جدا شده بودند به‌عنوان آگونیست دوپامین به کار گرفته شدند اما،‮ ‬عوارض جانبی این عوامل بسیار زیاد بود‮. ‬در این زمینه،‮ ‬مشتقات صناعی مانند بروموکریپتین ‮‬bromocriptine‮‬ دارای فعالیت دوپامینرژیک اختصاصی‌تری است و در طب بالینی مورد استفاده است‮. ‬تعیین پیوند به گیرنده‌ی‮‬D2‮ ‬ تنها راه ممکن و منحصر به فرد برای تائید اثر زیست شناسیک فلفل‌کوهی و اطمینان از کیفیت فرآورده‌هایی است که دارای استاندارد زیست‌شناسیک هستند‮. ‬وقتی عصاره‌های فلفل‌کوهی بازار آلمان مورد آزمایش قرارگرفت،‮ ‬تنها در ‮٢ ‬مورد از ‮٩ ‬نمونه عصاره‌ی مایع،‮ ‬فعالیت قابل توجه دوپامینرژیک دیده شد‮. ‬در عصاره‌های مورد آزمایش میزان اختلاف در فعالیت دوپامینرژیک برابر یک به صد بود‮. ‬با وجودی که فرض بر این بود،‮ ‬تمام این عصاره‌های کارخانه‌ای با استاندارد فارماکوپه‌ی آلمان تهیه شده‌اند ولی روشن است که نتیجه‌ی حاصل از روش‌های استخراج سبب به دست‌آمدن فرآورده‌های فعال مشابه نشده است(‮٤١). ‬در فراکشنه کردن‮ ‬Fractionization‮‬ عصاره‌ی فلفل‌کوهی دو نوع متفاوت ترکیبات دوپامینرژیک به دست آمده‌است‮:‬
‮ـ ‬آگونیست‌های دوپامین هیدروفیلیک و ناپایدار درگرما‮ ‬
‮ـ ‬آگونیست‌های دوپامین پایدارتر در گرما ولیپوفیلیک
مشخص شده‌است که نوع دوم دی‌ترپن‌های دوحلقه‌ای با ساختمان ملکولی لابدادین‌ها‮ ‬labdadiene‮‬ و کلرودادین‌ها‮‬ clerodadiene‮‬ می‌باشند(‮٥١).‬
پژوهشگران سویسی میزان دی‌ترپن‌های مختلف‮ (‬دی‌ترپنوئیدها‮) ‬را در میوه‌ی خشک فلفل‌کوهی اندازه‌گیری کرده‌اند که به ترتیب زیر است(‮٦١):‬‮

٠۳ا/٠-۴۰/٠ ٪   ‬‭‬rotundifuran •
۰/‌۱۶۷ -۰/۰۱۶‌ ٪   vitexilactone‭‬ •
۰/۰۲-۰/۱۰ ٪    ‭‬ labdadiene ‭‬•

نتیجه‌ی تجزیه‌ی شیمیایی گیاه،‮ ‬وجود فلاونوئیدها،‮ ‬آلکالوئیدها،‮ ‬دی‌ترپنوئیدها،‮ ‬ویتکسین،‮ ‬کاستیسین‮ ‬casticin‮ ‬و پیشتازان هورمون استروئیدی را ثابت کرده است‮. ‬اعتقاد بر این است که بعضی از این ترکیبات بر‮ ‬غده‌ی نخاعی‮ (‬هیپوفیز‮) ‬موثرند که خود توجیه‌کننده‌ی این آثار در سطح هورمونی می‌باشد‮. ‬نتایج یک بررسی ثابت کرده‌است که عصاره‌ی میوه‌ی فلفل کوهی توان پیوند به گیرنده‌های افیونی را دارد و همین امر توجیه می‌کند که چرا استفاده از فلفل‌کوهی سبب رفع ناراحتی و درد پیش از یائسگی می‌گردد(‮٨١). ‬به هرحال باید گفت که مواد موثر فعال کلیدی میوه‌ی فلفل‌کوهی عبارتند از‮: ‬
‭‬• ‬دی‌ترپن‌ها‮: ‬لابدادیادن‌ها،‮ ‬ویتکسیلاکتون‮ ‬vitexilactone‮ ‬و روتوندی فوران‮ ‬rotundifurane
‭‬•‌‬اسانس‌ها‮(٥/٠‬٪‮‬حاوی منوترپنوئیدها ازجمله آلفـاپیـننalpha-pinene ،‮١‬و‮٨‬ سینـئــول ‮ ‬cineole‮‬ وسزکوئی‌ترپنوئیدها ازجمــله بتــاکاریـــوفیــلن‮‬beta-caryophylene،‮ ‬بتــافـارنــسـن ‮‬beta-farnesene،‮ ‬گامــا کادینــن ‮‬gamma- cadinene،‮ ‬آلفا فلاندرن‮‬alpha-phellandrene،‮ ‬سابینن‮‬sabinene‮‌‬ ،ترپینئول ـ٤ ‮‌‌loenipret‮-4  (٨‬،‮٩١‬،‮٠٢)‬
‭‬• ‌‌‌فلاونوئیدها ‮(‬شامل کاستیسین،‮ ‬ویتکسین،‮ ‬ایزوویتکسین،‮ ‬پندولتین‮ ‬penduletin،‮‬کریزوفانول‌دی ‮‬chrysophanol D،‮‬هیدروکسی کمپفرول ‮‬‭(‬hydroxykaempferol ا(۲۱).
‭‬• گلیکوزیدهای ایریدوئیدی‮ (٣/٠‬٪‮) ‬شامل آگنوزید ‮‬agnuside‭ ‬‮(٦/٠‬٪‮)‬،‮ ‬اوکوبین‮(٣/٠‬٪‮) (٢٢).
‬کاستیسین و آگنوزید به عنوان مارکرهای کنترل کیفیت در ساخت عصاره‌های استاندارد به کار می‌روند‮.‬