نقش بزاق در پیشبرد سلامت دهان

سلامت دهان برای حفظ سلامت عمومی الزامی است و بدون‌شک یکی‌از زیرساخت‌های ارتقاء کیفیت‌زندگی می‌باشد. در منشور سلامت اوتاوا برای پیشبرد سلامت نوشته‌شده که «سلامت‌دهان حق هر‌ بشر است و برای سلامت‌عمومی و پیشبرد بالای کیفیت‌زندگی الزامی می‌باشد». سالانه حدود ۵۰۰۰۰۰ تَن در جهان با سرطان سر و گردن تشخیص‌داده می‌شوند. بررسی‌ها نشان‌داده که مشکلات دهانی به میزان ۱۰۰درصد در بیماران پرتودرمانی شده به‌علت از‌بین‌رفتن عملکرد غدد‌بزاقی ایجاد‌می‌شود. لذا نتایج نشان‌دهنده اهمیت حجم مناسب بزاق، در حفظ سلامت دهان است.

بزاق یک مخلوط پیچیده‌ای، مترشحه از غددبزاقی است. میزان ترشح نرمال آن ۰/۳‌ تا‌۰/۴ میلی‌لیتر در‌دقیقه می‌باشد و هنگام تحریک، ترشح بزاق‌به ۱/۵ تا ۲‌میلی‌لیتر در‌دقیقه می‌رسد که‌ در پاسخ به تحریک مضغی یا چشایی صورت‌گرفته و حدود ۵۰درصد‌از تولید روزانه بزاق را شامل می‌شود.

حین خواب سرعت ترشح کاسته‌شده و عامل کمک‌کننده به پیشبرد بیماری دهانی به‌علت کاهش غلظت بسیاری‌از قسمت‌های محافظ موجود در بزاق است.

بزاق در هضم غذا، رقیق کردن و شستشوی کربوهیدرات خوراکی و خنثی کردن محصولات اسیدی ناشی‌از متابولیسم کربوهیدرات‌ها توسط باکتری‌ها نقش مهمی ایفا می‌نماید. محتوای کلسیم و فسفات و مهم‌تر از آن pH بزاق مشخص می‌کند که آیا مینا دچار تحلیل‌شده و پوسیدگی دندانی ایجاد می‌شود یا خیر. بعد‌از مصرف کربوهیدرات‌های قابل تخمیر اسیدها تولید‌می‌شوند که باعث کاهش‌pH می‌شود. با کاهش pH غلظت‌های یون‌های اسیدی به درجه اشباع رسیده و دِمینرالیزه‌شدن دندان و آغاز پوسیدگی ایجاد‌می‌شود. در فاز بهبود، پلاک با افزایش جریان بزاق اشباع و فوق اشباع از هیدروکسی آپاتیت می‌شود. افزایش جریان بزاق موجب شستشوی باقی‌مانده قند و ترشح یون‌های فسفات برای حذف اسید از محلول می‌شود. به افراد باید آموخت که زمان لازم برای خنثی‌شدن بزاق بعد از مصرف کربوهیدرات ۱۵تا ۴۰‌دقیقه است تا مانع از پیشرفت پوسیدگی گردد.

عملکرد دیگر بزاق در شستشو و حذف میکروارگانیسم‌ها از دهان است. مواد ضدمیکروبی نیز در بزاق موجود هستند، مانند Histatin، لاکتوفرین، لیزوزیم وIgA. چهار تداخل اصلی بین مواد ضدمیکروبی بزاقی و میکروارگانیسم‌های دهانی ایجاد می‌شود که شامل آگلوتیناسیون، مهاراتصال، فعالیت باکتریواستاتیک و تداخل با تغذیه میکروبی است. اهمیت بزاق با کاهش ترشح آن کاملا مشهود می‌شود. اثر سریع کاهش ترشح بزاق؛ خشکی ناراحت‌کننده دهان، احساس مداوم سوزش، اشکال در بلع، جویدن، صحبت‌کردن و چشایی است. عوارض درازمدت شامل دِمینرالیزاسیون مینا منجر به پیشبرد پوسیدگی دندانی و احتمال بروز عفونت‌های فرصت‌طلب می‌گردند.

افزایش جریان بزاق برای کاهش این ناراحتی‌ها و پیشگیری از بیماری دهان توسط متخصصان الزامی است. تحریک ترشح بزاق از طریق جویدن غیر از موادغذایی مانند آدامس بدون قند باعث افزایش یافتن میزان پروتئین یون‌های کلسیم و فسفر در بزاق به‌علت افزایش جریان آن می‌شود. باافزودن طعم یا مواد شیرین‌کننده مانند سوربیتول یا Xylitol به آدامس، ترشح بزاق سه برابر با حداکثر جریان ۱۰ تا۱۲ بار بیشتر از زمان غیرتحریک ترشح بزاق می‌شود. مشکل خنثی‌کردن اسیدها توسط بزاق با جویدن آدامس و افزایش جریان بزاق برطرف می‌شود.

اصول علمی آموزش سلامت دهان دارای چهار پایه اساسی؛ تغذیه، مسواک‌زدن، فلوراید و رسیدگی به دندان‌ها می‌باشد که در این اصول توجه زیادی به مزایای فراوان عملکرد بزاق برای حفظ سلامت دهان‌نشده‌است. آگاهی و توجه به عملکرد بزاق در پیشگیری و تشخیص به‌موقع و درمان بسیاری‌از مشکلات دهانی/ دندانی در پیشبرد سلامت دهان الزامی است.