نگاهی به نسخه‌های پزشکی‌قدیم

که یزدان ز ناچیز چیز آفرید بدان تا توانـــایی آمد پــدیـد

وزو مایه گوهــر آمد چهار بر آورده بی رنج و بی روزگار

روی یک لوحه گِلی به‌دست آمده از حفاری‌های زمین‌شناسی‌که به‌اندازه یک کارت‌پستال معمولی است و در موزه دانشگاه پنسیلوانیا نگهداری می‌گردد، نسخه‌ای برای درمان یک بیماری نوشته شده‌است. دستور دارویی این لوحه گِلی که یکی‌از قدیمی‌ترین نسخه‌های‌پزشکی است و در‌حدود ۴۰۰۰سال پیشینه دارد، به خط میخی می‌باشد. در‌این نسخه پزشکی دارویی تجویز شده‌است که پس‌از مخلوط‌کردن پوست پودرشده نوعی ماردریایی با گیاهانی مانند مورد، رزین (Resin) پودرشده کاج، جو، گیاه آماماشدوب‌کاسکال (Amamashdubkaskal) و پوست‌پرنده‌ای به‌نام کوشیبو(Kushippu) آماده‌می‌گردد.

نسخه پزشکی

احتمالاً دانشجوی‌پزشکی مدرن به‌چنین نسخه‌ای می‌خندد و آن‌را بی‌ارزش می‌داند. اما واقعیت این است که این نسخة‌گِلی مانند تجویز پیرزن‌های عوام و بی‌سواد نیست که بابت هر بیماری و هرشخصی گل‌گاوزبان (که در‌جای خود ارزش دارویی دارد) تجویزمی‌کنند. شاید دانشجوی عصرجدید آگاهی داشته باشد که جهت نوشتن نسخة‌گلی به‌خط میخی در۴۰۰۰سال پیش، مقرراتی(شبیه‌به قوانین نظام‌پزشکی) وجود داشته که به هرکس اجازه نمی‌داده‌است تا چنین نسخه‌هایی را ارائه‌دهد. در‌واقع کنگره پزشکی آن زمان به‌شخصی اجازه چنین طبابتی را می‌داده است که با یادگیری و اتکا به تجربه بسیار زیاد، به‌روشی مطمئن جهت درمان بیماری دست یافته‌باشد. بدیهی‌است نسخه‌های دیگر، مانند نسخه‌های پاپیروسی مصرقدیم که آنها نیز قدمتی بیش‌از ۳۵۰۰سال دارند، از چنین دقت و اعتباری برخوردارند. پاپیروس‌ابرز (Ebers)که باتوجه به نام دانشمند آلمانی مصرشناس به‌نام جرج‌ابرز(George Ebers) به این نام شناخته‌می‌شود، یکی‌از نسخه‌های پزشکی معتبر است که ۱۵۰۰سال پیش‌از میلاد‌مسیح نوشته‌شده و در‌آن دوره به‌تایید کنگره پزشکی زمان‌خود رسیده‌است. در بسیاری‌از نسخه‌های‌پزشکی مصرقدیم خشخاش، نعناع، دارچین، خردل، زیره، سیر، رازیانه،کرچک و چندگیاه‌دارویی دیگر مشاهده‌می‌شود. مصری‌ها نیز چهار عنصر خاک، آب، باد و آتش را در هستی انسان موثر می‌دانستند و براساس این فرضیه به درمان بیماران می‌پرداختند. جالب است که در برخی‌از نسخه‌های‌قدیمی، نوعی توصیه رایحه‌درمانی(Aromatherapy) را نیز می‌توان مشاهده‌نمود.

در واقع پیشینیان معتقد بودند که:

ناله بلبل سحرگاهان و باد مشکبوی مردم سرمست را کالیده و شیدا کند

صندل یا آبنوس، آویشن، میخک، گل‌سرخ و کندر ازجمله گیاهانی هستند که در نسخه‌های رایحه‌درمانی آورده شده‌اند. با سوزاندن این گیاهان و یا بخور‌دادن با آنها هم فضا را معطر و مطبوع می‌کردند و هم اثر درمانی آن سبب بهبود حال بیمار می‌شد. تردیدی نیست که در آن دوران هیچ‌کس ازچگونگی اثر مولکول‌های معطر در محل عضو بویایی که در قسمت بالایی بینی قراردارد، آگاهی نداشت.

پژوهش‌های علمی متعدد نشان می‌دهد که از چند هزارسال پیش‌از میلاد مسیح درمناطق گوناگون جهان مانند هند، چین، ژاپن، ایران و مصر داروهایی با منشا گیاهی، جانوری و معدنی تجویز می‌شده ‌است. باملاحظه نوشته‌های معتبری که وجود دارد، می‌توان دریافت که دربسیاری از نسخه‌های پزشکی ۴۰۰۰سال پیش نام موادمعدنی، جانوری و گیاهی وجود دارد که ترکیب آنها برای درمان انواعی از بیماری‌ها مؤثر است. پس‌از آن درحدود۲۵۰۰سال پیش، بقراط در نوشته‌های خود به پزشکان توصیه‌نموده‌است که درنسخه‌های درمانی خود از چه گیاهانی استفاده کنند.او نیز آویشن، نعناع، مرزنگوش، دارچین و گیاهان دارویی دیگر را جهت درمان بیماران تجویزنموده‌است.

وجود مکتب‌های‌پزشکی و دستورات‌بهداشتی و نسخه‌های‌درمانی در ایران باستان نیز حاکی از معتبربودن نسخه‌های تجویزشده در زمان خود می‌باشد. واژه اروربئچه‌زو(Orvarubuechazou) درمکتب پزشکی‌قدیم ایران نشان‌می‌دهد که با استفاده از دانش گیاه‌درمانی، گیاهان مؤثر دارویی را به‌تنهایی و یا همراه مواد دیگر برای درمان بیماری‌هایی تجویز می‌کردند. جالب‌است که در سال‌های اخیر، بسیاری از شرکت‌های داروسازی به‌طور گسترده‌ای از برخی ازآن گیاهان موجود در نسخه‌های‌پزشکی‌قدیم، داروهایی را تهیه و عرضه نموده‌اند. آویشن (Thymus vulgaris L) یکی‌از آن گیاهان است که اینک نیز در بسیاری از شربت‌های تسکین‌دهنده سرفه به‌کار گرفته شده‌است. برای مثال شربت‌های توسیان، تیمکس، تیمیان، دروزیل، دیاتوسین و ده‌ها شربت دیگر تسکین‌دهنده سرفه، با توجه به اثر درمانی موادمؤثره آویشن تهیه‌شده‌اند. به‌همین ترتیب در نسخه‌های چندهزار‌سال‌پیش، گیاهان‌دارویی مانند مورد، میخک، افدرا، بادرنجبویه، کاسنی، کندر، کرفس، سیاه‌دانه و بنفشه مشاهده‌می‌گردند که امروز نیز فرآورده‌های متعدد دارویی آنها به‌صورت شربت و کپسول و کرم عرضه شده‌است. ‌واژه داروک (دارو) در زبان پهلوی، نشان‌دهندة کاربرد داروها جهت درمان بیماری‌ها می‌باشد. جالب است که گاهی جهت تشخیص بیماری و تهیه و ارائه یک نسخةپزشکی مؤثر برای درمان یک بیماری، مشاورة‌ پزشکی نیز انجام می‌شده است.

به‌گفته فردوسی:

پزشکان فرزانـه گرد آمــدند همه یک به یک داستانها زدند

ز هر گونه نیرنگها ساختند مـر آن درد را باز نـشـنـاخـتـنـد

دربرخی از نسخه‌های‌پزشکی پیش‌از میلادمسیح، می‌توان نام گیاهان‌مدر را نیز مشاهده‌نمود که برای افزایش ادرار و خروج سموم از بدن توصیه شده‌اند. در برخی دیگراز نسخه‌ها نیز می‌توان نام گیاهان ملین و مسهل را دید که جهت تخلیة محتویات روده تجویز شده‌اند.

در مکتب‌پزشکی اکباتان ایران باستان که برفرضیه خلطی استوار بوده است، تقریبا با دورشدن از خرافات و باورهای نادرست، با نسخه‌های‌مفرده و مرکب به درمان بیماری‌ها پرداخته‌اند. در‌این‌ مکتب‌پزشکی واژه بجشکی(Bajashki) درمورد فردی صادق بوده است که صلاحیت او در درمانگری، چاره‌سازی وتوانایی تشخیص بیماری و داروهای موثر برای درمان بیماری تایید شده‌باشد. در واقع او باید بتواند با دانایی و توانایی و برای رضای‌خدا درمانگر و حامی و پشتیبان دردمندان باشد. ماهرترین و بهترین پزشک را فردی می‌دانستند که با خواندن کتاب‌های متعدد از دانش کافی برخوردار شده‌باشد و با شناخت اعضای بدن به‌درمان بیماری بپردازد. در این مکتب، گیاه‌پزشکان طبقه‌ای از متخصصان‌پزشکی را تشکیل می‌دادند که می‌توانستند بسیاری‌از بیماران را با گیاهان‌دارویی (داروهای‌مفرده و داروهای ترکیبی) درمان نمایند.

علاوه‌بر گیاهانی که در بالا به آنها اشاره‌شد، افدرا (Ephedra vulgaris) نیز گیاهی بود که در بسیاری از نسخه‌های پزشکی وجود داشت. بوته یا درختچه گیاه‌افدرا تقریباً ۴۰ تا۹۰سانتی متر بلندی دارد و ساقه‌های آن بندبند است و در محل‌بندها برگ‌های‌کوچک فلس‌مانند دیده‌می‌شود. آلکالوئید مهم افدرا، ماده افدرین(Ephedrine) است که مصرف آن سبب افزایش فشارخون، تنگ‌شدن‌مجاری‌عروق و گشادشدن مردمک‌چشم می‌گردد. مواد مؤثره این گیاه سیستم اعصاب‌مرکزی را تحریک‌‌نموده، مجاری برونش‌ها را باز می‌کند و احتقان را برطرف می‌سازد. با استفاده از این اثر، امروزه نیز افدرا را درموارد سرماخوردگی، آسم و تب‌یونجه تجویزمی‌کنند. با اینکه دربسیاری از نسخه‌های‌پزشکی مکتب اکباتان ازچندین گیاه‌دارویی برای درمان بیماری استفاده شده‌است، اما افدرا را به‌عنوان یک گیاه متفاوت و بسیارمؤثر، جهت درمان بیشتر بیماری‌ها به‌تنهایی نیز تجویزمی‌نمودند.

امید است بتوانم درمقاله‌ای دیگر سایت پزشکی امروز، نسخه‌های‌پزشکی پزشکان شاغل در بیمارستان گندی‌شاپور(جندی‌شاپور) را تا زمان‌ پزشکان دوره صفویه، تقدیم خوانندگان محترم‌نمایم.