هر آنچه در مورد کرونای جهش یافته باید بدانیم

ویروس‌ها با توانایی جهش در مادۀ ژنتیکی خود به دلایل مختلف از جمله نیاز به تکثیر و انتشار بیشتر برای بقاء هوشمندانه در محیط و یافتن میزبان‌ و سلول‌های هدفِ جدید، برای چرخۀ زندگی و تولید گونه‌های جدید و همچنین برای مقابله با فشارهای محیط ، مانند تغییرات شرایط اقلیمی، فشار واکسن، دارو، فرار از سیستم ایمنی میزبان و تمام اقداماتی که میزبان این ویروس‌ها برای پیشگیری یا از بین بردن آنها انجام می‌دهند، قادر به تغییر شرایط زندگی خود هستند. این توانایی جهش، در ویروس‌های گوناگون متفاوت است و اغلب در مقایسه با ویروس‌هایی که دارای DNA هستند، در گونه‌هایی رخ می‌دهد که ماده وراثتی آنها از RNA تشکیل شده باشد. همچنین بسیاری از این جهش‌ها تاثیر گذار یا اجرایی نبوده و وضعیت جدیدی را ایجاد نمی‌کند ، اما جهش‌هایی که بر اساس دلایل بالا و با اهداف مشخص ایجاد می‌شود، منجر به تغییر در مواردی در چرخه زندگی یا عوامل ساختمانی می‌گردد. برای نمونه در بخشی از پوستۀ ویروس یا جزئی از ساختمان آن که می‌تواند سیستم ایمنی را تحریک نموده تا بر علیه ویروس عمل نماید و یا آنتی‌بادی مختص آن ناحیه از ساختمان بتواند به محض ورود ویروس در هر زمان به آن حمله‌ور گردد و این پاتوژن را از میان ببرد. پس با تغییر در آن بدن هیچ شناخت و خاطره‌ای نداشته و می‌تواند وارد و بیماری‌زایی خود را آغاز کند یا با جهش در نواحی مختص، توانایی انتشار یا بیماری‌زایی بیشتر قدرت خود در این موارد را افزایش دهد و به همین ترتیب با میزبان و جامعۀ هدف در تقابل باشد. ویروس کووید-19 به تمامی دلایل فوق توانایی جهش داشته و محققان در طول پاندمی، انتظار این جهش‌ها و تغییر در رفتار ویروس و مواجهه انسان با پدیده‌های ناشناخته از انتشار و بیماری‌زایی و حتی مرگ و میر انسان‌ها را داشته‌اند.در تاریخ 21 ژانویه گروه مشورتی تهدیدهای ویروسی جدید و نوپدید تنفسی انگلستان در یک سری آنالیزهای مقدماتی آزمایشگاهی گونه جدید B.1.1.7 را یافتند که این واریانت قدرت انتقال بالایی دارد. این گونه، نخست در سپتامبر 2020 در جنوب انگلستان کشف شد و در کشورهای زیادی منتشر شد. این واریانت شامل 17 جهش ژنومی که 8 مورد آن در پروتئین اسپایک اتفاق افتاده است.3 واکسن مربوط به کووید-19 که در انگلستان مجوز گرفتند، روی پروتئین اسپایک عمل می‌کنند.کمیته‌های مشورتی معتقدند که احتمال واقع بینانه‌ای وجود دارد که این گونه با خطر مرگ بالاتری همراه باشد. واریانت به شدت عفونی بعدی p.1 که از اواسط سال 2020 در برزیل چرخش داشته و مسئول موج بیماری در منطقه مانائوس آمازون بود که نظام سلامت آنجا را تا سرحد فروپاشی پیش برد. گونه سوم B.1.351 که در انتهای سال میلادی گذشته، در آفریقای جنوبی کشف شد.در 25 ژانویه شرکت مدرنا اعلام کرد که مطالعات آزمایشگاهی نشان دادند که واکسن تولیدی روی واریانت‌های B.1.351 و B.1.1.7 موثرند. با این وجود گونۀ آفریقای‌جنوبی با کاهش فراوان آنتی‌بادی خنثی کننده همراه بود. طی مطالعات آزمایشگاهی شرکت فایزر، تاثیر واکسن رویB.1.1.7 تایید گردیده است. البته این مطالعات هنوز بطور کامل داوری نشده و هر دو کمپانی به دنبال تزریق تقویت‌کننده برای محافظت در مقابل واریانت‌های ویروس هستند. برای ارزیابی تاثیر این گونه‌ها بر پاندمی اخیر، کنسرسیوم ویروس شناسی جدیدی در انگلستان تشکیل شده و وظیفه این کنسرسیوم استفاده از کشت‌های سلولی و مدل‌های حیوانی برای چگونگی و ارزیابی جهش‌ها بر قابلیت انتقال ویروس، شدت بیماری و اثربخشی واکسن‌ها و درمان‌ها است. در این برنامه پژوهشگرانِ 10 موسسه دانشگاهی با کنسرسیوم مذکور همکاری می‌کنند و بنا به نظر آنان، کنسرسیوم نیاز دارد تا نسخه‌های استانداردی را از ویروس کووید-19 با یا بدون هر جهش بسازد و تغییرات رفتار ویروس را مشاهده کند. حال که کشورهای مختلف آمادۀ ورود به برنامه واکسیناسیون می‌شوند یا در حال واکسیناسیون هستند، ضروری است تا بدانیم ویروس چگونه تغییر می‌کند. همچنین معتقدند هرچه بیشتر داده‌های اپیدمیولوژیک را به داده‌های تجربی آزمایشگاهی در مورد جهش‌ها و گونه‌ها اضافه نماییم، توانایی خودمان را برای پیش‌بینی آنچه که ویروس انجام خواهد داد، افزایش داده‌ایم. در این مقاله در سایت پزشکی امروز قصد داریم ، به موضوع "هر آنچه در مورد کرونای جهش یافته باید بدانیم ." بپردازیم.

◄ هر آنچه در مورد کرونای جهش یافته باید بدانیم.

در کشمکش و درگیری با کووید-19 و در حال رسیدن به ساحل آرامشِ واکسن بودیم که خبرها به صورت ضد و نقیض حاکی از جهش یافتن کروناویروس و ظهور گونۀ جدید آن در انگلستان بود. همانگونه که در نسخۀ 1236،تیرماه نشریۀ پزشکی امروز اشاره نمودیم ( مقالۀ تظاهرات بالینی بیماری کرونا و جهش‌های ژنتیکی کووید-19) ، خبر از جهش گونۀ عفونی‌تر این ویروس دادیم. امروز اطلاعات زیادی پیرامون ویژگی‌های این انواع جدید به‌سرعت در حال ظهوراست. دانشمندان به دنبال کسب اطلاعات بیشتری در رابطه موارد زیر هستند: میزان سرعت انتقال این نوع از ویروس‌ها، این که آیا این ویروس‌ها می‌توانند به بروز بیماری‌های شدیدتری منجر شوند و یا خیر ، آیا واکسن‌های مجاز و موجود قادر به ایجاد ایمنی هستند ؟ نوع جدید ویروس عامل کووید-19 برای نخستین بار در انگلستان سال گذشتۀ میلادی شناسایی شد و نگرانی در سراسر جهان را افزایش داد. 

◄از گونۀ جهش یافتۀ ویروس کرونا چه می‌دانیم؟

ویروس‌ها همواره از طریق جهش (Mutation) در حال تغییر هستند و انتظار می‌رود که با گذشت زمان با انواع جدیدی از ویروس‌ها مواجه شویم. گاهی اوقات انواع جدیدی ظاهر می‌شوند و سپس، از بین می روند. در مواقع دیگر، انواع جدیدی ظاهر می‌شوند و همچنان به حیاتشان در محیط ادامه می‌دهند. گونه‌های متعددی از ویروس‌هایی که موجب ابتلا به کووید-19 می‌شوند در طول این همه‌گیری‌ در سراسر جهان مشاهده و ثبت شده‌اند. ویروسی که سبب ابتلا به بیماری کووید-19 می‌شود گونه‌ای از کروناویروس، خانوادۀ بزرگی از ویروس‌ها، است. دانشمندان در حال پیگیری تغییرات ویروس، از جمله تغییرات در اسپایک‌های سطح ویروس،هستند. این پژوهش‌ها، از جمله تحلیل‌های ژنتیکی ویروس، کمک می‌کنند تا شیوۀ اثرگذاری این تغییرات را در میزان انتقال ویروس، همچنین اتفاقاتی را که بر مبتلایان به آن ویروس‌ها رخ می‌دهد درک نماییم. جهش ویروس زمانی رخ می‌دهد که تغییری در توالی ژنتیکی آن ایجاد شود. این واریاسیون ، تکامل (Evolution) ویروس را هدایت می‌کند. جهش‌ها(موتاسیون) منجر به تغییر در پروتئین‌های کدگذاری شده در کد ژنتیکی ویروسی می‌شوند. این تغییرات می‌توانند سودمند ، مضر یا خنثی باشند. به طور کلی ، اگر ویروسی جهش کافی داشته باشد تا بیولوژی آن به طور قابل توجهی متفاوت باشد ، ممکن است یک سویه جدید محسوب شود. بدین معنا که ممکن است این گونۀ جدید به واکسن‌ها یا روش‌های درمانی واکنش متفاوتی داشته ، یا ممکن است گونه دیگری را آلوده کرده یا به روش دیگری منتقل نماید. اما اگر با وجود جهش‌ها ، بیولوژی ویروس به طور کلی یکسان باقی بماند ، اصطلاح "واریاسیون یا گونه یا (variation)" از نظر علمی دقیق‌تر است. از زمان آغاز همه‌گیری ، بحث‌های زیادی در مورد جهش‌های SARS-CoV-2 و اینکه چه پیامدهایی می‌توانند داشته باشند وجود دارد. SARS-CoV-2 ، مانند بسیاری دیگر از ویروس‌های کرونا ، دارای آنزیمی است که در حین تکثیر کد ژنتیکی خود را اصلاح می‌کند و سرعت جهش‌ها را کاهش می‌دهد. در حالی که ویروس‌کرونا ، دارای یک ژنوم به نسبت پایدار است و در مقایسه با سایر گونه‌های ویروس گاهی جهش می‌یابد و دانشمندان از نزدیک این تغییرات را تحت نظر دارند. یکی از پر بحث‌ترین جهش‌ها منجر به ایجاد گونۀ D614G شده است ، که سبب تغییر در اسپایک پروتئین می‌شود و با گیرنده ACE2 بر سلول‌های انسان تاثیر گذاشته تا ورود ویروس را تسهیل کند. به طور خاص ، یک اسید آمینه در اسپایک پروتئین در موقعیت 614 از اسید اسپارتیک به گلیسین تغییر می‌کند و این فرآیند زمینه را برای آلوده نمودن افراد به راحتی فراهم می‌کند.پژوهش‌ها حاکی از آن است که گونۀ D614G به نوع غالب SARS-CoV-2 در سراسر جهان تبدیل شده است. داده‌های پژوهشگران نشان می‌دهدکه افراد مبتلا به نوع ویروس D614G ممکن است سطح RNA ویروسی بیشتری نسبت به بیماران آلوده به گونۀ اصلی ویروس داشته باشند. اما هیچ مدرکی نشانگر این موضوع نیست که عامل فوق منجر به حادترشدن کووید-19 می‌شود.اما در مقابل نظریه بالا گروهی از دانشمندان نیز معتقدند که برای اظهار نظر بسیار زود است و پژوهش‌های بسیاری برای تایید هرگونه ادعا نیاز است . اما در حال حاضر واریانت‌های متعددی از کروناویروس در سراسر جهان شناسایی شده است . 

◄ انواع ویروس‌های جهش یافته :

• ویروس کرونای انگلستان:

گونۀ جدیدی به نام B.1.1.7 با تعداد غیرمعمول و فراوانی جهش، پدید آمده است . این گونه بسیار راحت‌تر و سریع‌تر از انواع دیگر گسترش می‌یابد. این گونۀ جدید برای نخستین بار در سپتامبر 2020 شناسایی گردید و اکنون در لندن و جنوب‌شرقی انگلیس شیوع و گسترش بالایی دارد. از آن زمان در بسیاری از کشورهای جهان از جمله آمریکا و کانادا نیز شناسایی شده است.

دولت انگلستان نیز این گونۀ جهش یافته را VUI – 202012/01 به معنای (2020 the first variant under investigation in December) نامید که " نخستین گونۀ تحت بررسی دسامبر 2020" ترجمه می‌گردد . سپس دولت آن را به عنوان variant of concern: VOC 202012/01 به معنای گونۀ نگران کننده یاد می‌کنند. اکنون ، در زمان انتشار این مقاله ، نوع جدید آن حداقل در 60 کشور جهان مشاهده شده است.

واریانت B.1.1.7 دارای 23 جهش است. شش مورد از آن هیچ تغییری در توالی اسیدهای آمینۀ ویروس ایجاد نمی‌کند. از 17 جهش باقی مانده ، هشت مورد بر اسپایک پروتئین تأثیر می‌گذارند.

• ویروس کرونای آفریقای جنوبی :

در آفریقای جنوبی ، گونۀ دیگری به نام 1.351 به طور مستقل از نوع کشف شده در انگلیس، ظهور کرده است. این گونه ، نخست در آغاز ماه اکتبر کشف شد ، جهش‌هایی را با نوع کشف شدۀ آن در انگلستان، به صورت مشترک دارد. مواردی توسط این نوع در خارج از آفریقای جنوبی نیز ایجاد شده است .

• ویروس کرونای برزیلی :

یک گونه به نام P.1 ظهور نمود و در چهار مسافر از برزیل شناسایی گردید ، که در غربالگری معمول در فرودگاه هانِدا (Haneda) در خارج از توکیو ، در ژاپن مورد آزمایش قرار گرفتند. این گونه شامل مجموعه‌ای از جهش‌های اضافی است که ممکن است بر توانایی آن برای شناسایی توسط آنتی بادی‌ها تأثیر بگذارد.

• ویروس کرونای هندی:

در حالی‌که موارد کووید-19 در هند بیمارستان‌‎ها را تحت فشار قرار داده، گونۀ جدیدی از ویروس کرونا ظاهر شده است. این گونه « جهش مضاعف» (double mutant) نامیده شد که حدود یک ماه پیش آشکارا اعلام شد و محققان در حال تلاش برای کشف این موضوع هستند که آیا این گونۀ جدید می‌تواند سبب افزایش در موارد ابتلا و مرگ و میر و چه معنایی می‌‌‌تواند برای آیندۀ جهان داشته باشد. نام رسمی این گونه B.1.617 است و واژۀ «جهش مضاعف» که در بالا بدان اشاره گردید و امروزه از آن استفاده می‌گردد تا حدودی نام غلطی است، زیرا این گونه در واقع 13 جهش را دربر دارد که 7 مورد از آن‌ها در پروتئین اسپایک (Spike protein)  قرار دارند. اما اسم مستعار آن برگرفته از دو جهش قابل توجه یافت‌شده در دیگر گونه‌هاست که برای اولین بار در این سویۀ جدید بایکدیگر ظاهر شدند: جهش L452R و جهش E484Q.

جهش L452R در پروتئین اسپایک نخستین بار در گونۀ کووید-19 کشف شده در کالیفرنیا یافت شد. پژوهشی دریافت که گونۀ کالیفرنیا که این جهش را دربر دارد ممکن است تا 20 درصد بیشتر از سویه‌های گونۀ وحشی قابل انتقال باشد.

جهش E484Q قابل توجه است زیرا به‌نظر می‌رسد بسیار شبیه به جهش‌های E484K یافته‌شده در انواع B.1.351(آفریقای جنوبی) و P.1 (برزیلی) است. جهش E484K در این گونه‌ها به عنوان یک «جهش فرار» (Escape Mutation) محسوب می‌شود زیرا SARS-CoV-2 را قادر می‌سازد تا از محافظت ایمنی با پادتن‌های مونوکلونال بگریزد که ممکن است اثر واکسن‌ها را کاهش دهد. هرچند تاکنون طبق پژوهشگران ، به نظر می‌رسد واکسن‌های فعلی در برابر این گونه‌ها مقاومت کنند. این جهش‌ها همچنان در حال بررسی است.

فقط به این دلیل که دو جهش نگران‌کننده در یک گونه وجود دارد لزوما به معنی سرایت (مضاعف) یا کشنده بودن (مضاعف) آن نیست. سازمان جهانی بهداشت ( WHO) B.1.617 را به‌جای «گونۀ نگران‌کننده» (Variant of Concern) ، «گونۀ قابل توجه»(Variant of Interest) اعلام کرده است .

سازمان بهداشت جهانی «گونۀ قابل توجه» را به عنوان گونه‌ای تعریف می‌کند که مشخص شده است سبب انتقال عموم می‌شود و در موارد یا خوشه‌های متعدد کووید-19 در چندین کشور یافت شده است. در مقابل، « گونۀ نگران‌کننده» به عنوان گونه‌ای تعریف می‌شود که با افزایش انتقال، قدرت، تغییر در بیماری بالینی یا کاهش اثر تلاش‌ها برای کنترل یا درمان بیماری همراه باشد یا آن را نشان داده باشد.

B.1.617 به سرعت در هند قابل گسترش است. این جهش حالا سویۀ غالب در ایالت مهاراشترا در جنوب غربی هند است. مهاراشترا دومین ایالت پرجمعیت هند  است. در دسامبر 2020، 271میلیون نفر (نزدیک به یک‌پنجم جمعیت هند) به کووید-19 آلوده شده بودند. تحقیقات مدل‌سازی نشان دادند که هند ممکن است از طریق عفونت طبیعی به ایمنی گله‌ای رسیده باشد. وزیر بهداشت هند اعلام کرد که این کشور با موفقیت انتشار ویروس را کنترل کرده است.

سه ماه بعد، هند در حال مبارزه با بزرگ‌ترین سویۀ کووید-19 خودش تاکنون است. عفونت‌ها در بالاترین میزان متوسط روزانۀ گزارش شده، با بیش از 340هزار عفونت جدید گزارش شده است و کارشناسان بر این باورند که تعداد واقعی عفونت‌ها و مرگ‌ها ممکن است کمتر تخمین زده شوند.

در 3آوریل، یک بیمار در منطقۀ خلیج سانفرانسیسکو، اولین مورد تایید شده از گونۀ B.1.617 در ایالات متحده شد. از آن زمان این گونه در 18 کشور دیگر و تمام قاره‌ها بجز آفریقا یافت شده است.

شواهد اولیه تاکنون حاکی از آن هستند که واکسن کوواکسین هنوز هم در برابر گونۀ جهش‌یافتۀ مضاعف محافظت می‌کند. کوواکسین یک واکسن غیرفعال است که حاوی مواد ویروس کرونای کشته شده است و در هند ساخته شده است. دانشمندان در هند نیز گزارش کرده‌اند که کووی‌شیلد که از بیوتکنولوژی مشابه واکسن آسترازنکااستفاده می‌کند، در برابر جهش اثربخشی دارد

به نظر می‌رسد این گونه‌ها به راحتی و سریع‌تر از انواع دیگر گسترش می‌یابند ، که ممکن است منجر به موارد بیشتری از COVID-19 شود. با این حال ، افزایش تعداد موارد ، سبب فشار بیشتر بر کادر درمان ، بستری شدن در بیمارستان‌ها و شاید مرگ‌ومیر بیشتر خواهد شد. دانشمندان در تلاش هستند تا پیرامون این گونه‌ها اطلاعات بیشتری را کسب نموده و برای درک این موارد انجام پژوهش‌های بیشتری ضروری است:

▪ میزان گسترش گونه‌های جدید
▪ میزان تفاوت‌های موجود در بیماری ناشی از این گونه‌های جدید با بیماری ناشی از انواع دیگری که اکنون در حال شیوع هستند.
▪ چگونه این گونه‌ها بر روش‌های درمانی و واکسن‌های موجود تأثیر می گذارند.

در پژوهشی که در ماه دسامبر 2020 صورت پذیرفت. 17 مورد از تغییرات بالقوه و مهم شناسایی شده‌اند. تغییراتی در پروتئین اسپایک ایجاد شده است . جهشی به نام N501Y مهمترین قسمت اسپایک را تغییر می‌دهد که به عنوان «receptor binding domain» شناخته می‌شود.

این نقطه‌ای است که اسپایک اولین تماس را با سطح سلول‌های بدن برقرار می‌کند. هرگونه تغییری که ورود ویروس را به داخل سلول آسان‌تر نماید مزایایی برای ویروس به همراه دارد.

جهش دیگر، حذف H69 / V70 که در آن قسمت کوچکی از اسپایک برداشته می‌شود و پیش از این چندین بار رخ داده است؛ وجود چنین جهشی در راسوهای آلوده نمونه‌ای معروف در این راستا است.

پژوهش‌ها در دانشگاه کمبریج نشان داده است که این جهش سبب افزایش دو برابری عفونت در آزمایش‌های آزمایشگاهی می‌شود.همچنین پژوهش‌های انجام شده توسط همین گروه نشان می‌دهد که چنین حذفی سبب می‌شود تا آنتی‌بادی‌های موجود در خون نجات‌یافته‌گان از این بیماری در حمله به ویروس اثر کمتری داشته باشند.

◄ علت نگرانی‌ از گونه‌های جدید ویروس کرونا چیست؟

سه موضوعِ قابل بحث در اینجا وجود دارد که در کنار یکدیگر توجه‌ها را به خود جلب نموده است:

• سرعت جایگزینی با گونه‌های دیگر ویروس
• وجود جهش‌هایی(Mutation) که بر بخش مهمی از ویروس تاثیرگذارند.
• پیش از آن در آزمایشگاه‌ها نشان داده شده است که برخی از این جهش‌ها موجب افزایش توانایی ویروس در آلودگی سلول‌ها می‌شوند.

تمامی این موارد در کنار یکدیگر حاکی از سرعت گسترش بالای این ویروس هستند.
با وجود این، هیچگونه قطعیتی در این راستا وجود ندارد. سویه‌های جدید به‌واسطۀ قرار گرفتن در مکان و زمان مناسب،مانند لندن، می‌توانند به‌راحتی شیوع یابند که تا همین اواخر فقط در دو سطح محدودیت داشتند.

◄ سرعت انتشار گونۀ جدید و جهش‌یافته کووید-19 چقدر است؟

گونۀ جدید این ویروس برای نخستین بار در ماه سپتامبر (شهریور) شناسایی شد. در ماه نوامبر(آبان)، حدود یک چهارم از مبتلایان در لندن از نوع جدید بودند که در اواسط دسامبر تقریبا دو سوم مبتلایان را به خود اختصاص داد. در جدول شماره (1) میزان چیرگی این گونۀ جدید از ویروس را در نتایج آزمایشگاهی موجود در برخی از مراکز،آزمایشگاه Milton Keynes Lighthouse ، مشاهده می‌نمایید.

ریاضیدانان در تلاش هستند تا با ارزیابی اعداد و ارقام و مقایسه این گونۀ جدید با انواع مختلفی از آن ویروس،‌ میزان سرعت انتقال را محاسبه کنند.  اما تفکیک میزان تاثیرگذاری رفتار مردم و ویروس در این راستا امری بسیار دشوار است. هنگامی‌که نخست وزیر انگلستان بوریس جانسون از افزایش 70درصدی سرعت انتقال ویروس خبر داد ، اعلام نمود که این امر ممکن است بر حسب عدد R باشد، که نشان می‌دهد آیا یک اپیدمی تا 0.4 در حال رشد یا کوچک شدن است. (Imperial College London)
اظهارنظر در این مورد بسیار زود است ، اما با توجه به آن چه که تا کنون متوجه شده‌ایم، سرعت رشد این گونۀ جدید بسیار سریع‌تر، از نسخه قبلی است.

◄ گونه جهش یافته ویروس تا کجا گسترش یافته است؟

تصور می‌شود که این نوع از ویروس یا در بیمارانی در انگلیس ظاهر شده یا از کشوری با توانایی کمتر در کنترل جهش‌های کرونا ویروس به انگلستان وارد شده است. این گونه را می‌توان در سراسر انگلستان، به غیر از ایرلند شمالی، مشاهده کرد اما میزان شیوع این نوع از ویروس در لندن، جنوب شرقی و شرق انگلیس بیشتر است. به نظر نمی‌رسد که مواردی از این نوع ویروس از نقاط دیگری در این کشور سرچشمه گرفته باشند.

داده‌های به دست آمده از سایت Next Strain (که بر کدهای ژنتیکی نمونه‌های ویروسی در سراسر جهان نظارت می‌کند-نقشۀ روبرو)حاکی از آن است ، که چندین مورد از ابتلایان به این نوع جدید در کشورهای دانمارک و استرالیا از انگلستان آمده‌اند. هلند نیز مواردی را گزارش نموده است. گونۀ مشابهی که در آفریقای جنوبی ظاهر شده است برخی از جهش‌های مشابهی را با نوع انگلیسی نشان می‌دهد اما به نظر می‌رسد ارتباطی با این نوع ندارد.

◄ شرایط گسترش ویروس جهش یافته کرونا در ایران چگونه است؟