ارتباط میزان شیوع استرس ، اضطراب ، افسردگی با نمایه توده بدنی و تصور ذهنی از بدن در میان دانشجویان پزشکی

در میان اختلالات خلق، استرس، اضطراب و افسردگی شیوع بالایی دارند. شیوع بالای این اختلالات در دانشجویانی که با سلامت مردم در ارتباط هستند ما را بر آن داشت تا به بررسی میزان شیوع این اختلالات و عوامل مرتبط با آن مانند نمایه تودۀ بدنی (BMI) و تصور ذهنی از بدن در دانشجویان پزشکی دانشگاه علوم پزشکی آزاد تهران بپردازیم.

▪ مواد و روش‌ها:

یک مطالعۀ مقطعی - تحلیلی در میان دانشجویان پزشکی ترم اول تا هفتم دانشگاه علوم پزشکی آزاد تهران در فاصلۀ زمانی دی ماه 1396 تا خرداد 1397 انجام شد. جهت بررسی، پرسشنامه‌ای شامل اطلاعات دموگرافیک، شاخص افسردگی، اضطراب و استرس 21 تایی (DASS-21) و پرسشنامۀ تصورذهنی از بدن به دانشجویان داده شد و اطلاعات مربوط به قد و وزن شرکت کنندگان نیز جمع آوری گردید.

▪ یافته‌ها:

در این مطالعه 148 نفر از دانشجویان به پرسشنامه‌ها پاسخ دادند که 47 درصد نشانه‌های افسردگی ، 54درصد نشانه‌های اضطراب و 59.15 درصد نشانه‌های استرس داشتند. این مقادیر میان دو گروه علوم پایه و دورۀ فیزیوپاتولوژی تفاوت چندانی نداشتند. اما میزان استرس در دورۀ فیزیوپاتولوژی کمتر بود (p=0.026). همچنین میزان BMI در 61.5 درصد از دانشجویان مقطع علوم پایه و 71.9 درصد از دانشجویان دورۀ فیزیوپاتولوژی نرمال بود. با این حال، تنها 25.3 درصد از این دانشجویان تصور ذهنی درستی از بدن خود داشتند و این مسئله خود می‌تواند زمینه‌ساز بروز افسردگی در این دانشجویان شود.

▪ نتیجه گیری:

این مطالعه نشان داد که میزان شیوع افسردگی،استرس و اضطراب در میان دانشجویان پزشکی بالا می‌باشد و این موضوع سبب تصور ذهنی خطا از شکل بدنشان می‌شود که باید مورد بررسی قرار گیرد. بنابراین باتوجه به نتایج این پژوهش لازم است تا تحقیقات بیشتری روی این گروه از افراد انجام پذیرد تا نتایج حاصله جهت ارائه به مسئولان محترم و آکادمی‌های تحصیلی جهت کاهش میزان فشارها بر دانشجویان اعمال گردد.

امروزه، یکی از مهمترین مسائل مورد مطالعۀ روانشناسان و متخصصان علم سلامت مسائل مرتبط با افسردگی، استرس و اضطراب است. بنابر دسته‌بندی سازمان بهداشت جهانی بیش از نیمی از اختلالات‌روان مربوط به اختلالات خلق مانند استرس ، افسردگی و اضطراب می‌باشد. افسردگی یا ناراحتی، از دست دادن علاقه و لذت، احساس گناه یا ارزش شخصی پایین، خواب آشفته، اختلال اشتها، احساس خستگی و تمرکز ضعیف مشخص می‌شود. افسردگی می‌تواند عملکرد شغلی و روابط اجتماعی فرد را تحت تاثیر قرار دهد.این اختلال افراد زیادی را به صورت آشکار و نهان درگیر نموده تا جاییکه درنهایت با افکار مرگ و خودکشی همراه است.

استرس با خستگی و خلق و خوی استرسی مرتبط است که عوامل درونی و محیطی بر آن تاثیر گذارند. دانشمندان معتقدند که واژۀ استرس را نمی‌توان در یک تعریف واحد گنجاند، چراکه پدیده‌ای بسیار ذهنی است. استرس می‌تواند سبب آسیب‌های جسمی و روانی شود، چنانکه در مطالعات دیده شده می‌تواند ریسک بیماری‌های قلبی و آسیب‌های مغزی را افزایش دهد.

مطابق اعلام سازمان بهداشت‌جهانی در سال 2015، تخمین زده شد که 4.4 درصد از جمعیت جهانی از نشانه‌های افسردگی و 3.6 درصد از نشانه‌های نگرانی و اضطراب رنج می‌برند. افسردگی را می‌توان تقریبا در تمامی گروه‌های سنی (کودکان، نوجوانان، جوانان، بزرگسالان و افراد مسن) و در تمامی مقاطع تحصیلی و جایگاه‌های اجتماعی مشاهده نمود. با این وجود بسیاری از تحقیقات نشان داده‌اند که در خانم‌ها شیوع بیماری‌های روان بیشتر از آقایان است. استرس، نگرانی و افسردگی از میان سایر بیماری‌های اعصاب و روان در میان دانشجویان نیز بسیار متداول است. با توجه به مطالعات انجام شده، شیوع استرس در دانشگاه‌های پزشکی برخی از کشورها بصورت تخمینی این چنین گزارش شده است: 30درصد دانشجویان پزشکی در اروپا، 31.2درصد در دانشگاه‌های بریتانیا ، 41.9درصد درمالزی و 61.4درصد در تایلند.

Firth-Coze نیزادعا می‌کند که پزشکان جوان و دانشجویان پزشکی از نرخ های شدید استرس و افسردگی نسبت به جمعیت عمومی رنج می‌برند. در بررسی‌ای که برای تعیین شیوع استرس در دانشجویان چهار دانشکدۀ پزشکی تهران در سال 2007 انجام گرفت، شیوع استرس در این دانشجویان 40.7 درصد گزارش شده است که این مقدار نسبت به جمعیت عمومی بسیار بالاتر می‌باشد. دانشجویان اغلب با موارد استرس‌زای زیادی مواجه هستند، نظیر: فشار دانشگاه، آکادمی‌های تحصیلی و خانواده برای کسب رتبه‌ها و نمره‌های بالا، آیندۀ نامشخص، دوری از خانواده برای تحصیل و سختی‌های ورود به سیستم کاری و محدودیت‌های مالی ، از مواردی هستند که در میان اغلب دانشجویان به‌عنوان دغدغۀ فکری محسوب می‌شوند. باتوجه به موارد ذکر شده می‌توان گفت سلامت دانشجویان رشته‌های علوم پزشکی از اهمیت خاصی برخوردار است چرا که این دانشجویان عهده دار سلامت جامعه نیز خواهند بود.

از دیگر مواردی که تاثیر به‌سزایی بر روان افراد دارد، تصور آنها از شکل ظاهری خود است، بطوری‌که در مطالعات گوناگون نشان داده‌شده است که تصور افراد از شکل ظاهری خود تحت تاثیر BMI آنها نیست ،بلکه موضوعی با سرچشمۀ روانی است و عواملی مانند خانواده، دوستان، فرهنگ، جامعه، میزان آگاهی فرد و جنبه‌های بیولوژیکی زن و مرد در این تصور تاثیر گذار هستند که این موضوع خود زمینه‌ساز مشکلات روانی از جمله افسردگی، استرس و اضطراب می‌باشد.

دانشجویان پزشکی به‌دلیل انتظارات بالقوه از خود واعضای خانواده، آموزش برای پذیرش مسؤلیت رفاه بیماران و همچنین به‌علت تحصیلات دانشگاهی وشیفت‌های بیمارستانی طولانی مدت قادر به صرف زمان معقول برای تفریح نبوده و مستعد ابتلا به اضطراب و افسردگی هستند.
بنابراین با توجه به‌اینکه این قشر از دانشجویان در کادردرمانی حضور خواهند یافت و باید برای ارائۀ خدمات مطلوب، خود از نظر سلامت جسمی و روانی در شرایط مناسبی قرار داشته‌ باشند؛ بر آن شدیم تا به بررسی میزان شیوع افسردگی، اضطراب و استرس و ارتباط آن‌ها با تصویر ذهنی از بدن در میان دانشجویان پزشکی در دو مقطع علوم پایه و فیزیوپاتولوژی دانشگاه علوم پزشکی آزاد اسلامی تهران بپردازیم و به کمک مسئولان مربوطه در جهت ارتقای سلامت روان این دانشجویان گامی به جلو برداریم.

▪ متد و روش‌ها:

این پژوهش یک مطالعۀ توصیفی -تحلیلی می‌باشد که به‌صورت مقطعی در بازۀ دی‌ماه 1396 تا خرداد 1397 روی 153 نفر از دانشجویان دانشگاه علوم پزشکی آزاد اسلامی تهران انجام شد. در پایان جمع‌آوری داده‌های پرسشنامه، 5 نفر به دلیل عدم پاسخگویی کامل به پرسش‌ها و نرسیدن به کفایت تحلیل آماری از فهرست نمونه‌ها خارج شدند و درنهایت تعداد نمونه‌ها به 148 نفر رسید . شیوۀ انجام مطالعه بدین شرح بود که شرکت‌کنندگان از میان دانشجویان مقطع علوم پایه و مقطع فیزیوپاتولوژی بصورت تصادفی انتخاب شدند و پرسشنامه‌هایی در اختیار آنان قرار داده شد و داده‌های مورد نیاز از آنها جمع آوری گردید. جمع آوری اطلاعات از دانشجویان ، پس از اخذ رضایت کتبی و توضیح دقیق هدف مطالعه به آنها ، انجام پذیرفت. ابزار گردآوری داده ها در این پژوهش ، شامل سه بخش پرسشنامۀ اطلاعات دموگرافیک ، پرسشنامۀ شاخص نشانه‌های افسردگی- اضطراب و استرس (DASS-21) و آزمون تصور ذهنی از بدن بود.پرسشنامۀ اطلاعات دموگرافیک شامل اطلاعاتی مانند سن ،جنس ،مقطع تحصیلی (فیزیوپاتولوژی و علوم پایه)، قد و وزن بود. به منظور بررسی استرس، اضطراب و افسردگی دانشجویان از پرسشنامۀ (DASS-21) استفاده شد. این مقیاس در سال 1995 توسط Loviband تهیه گردید و در یک نمونۀ بزرگ انسانی آزمایش شد. این مقیاس دارای 21 پرسش است که هرکدام از عوامل افسردگی ، اضطراب و استرس توسط هفت پرسش، سنجیده می‌شوند. این پرسشنامه یک ابزار با طیف 4 قسمتی است که گزینه‌های آن از 0 تا 3 نامگذاری شده‌اند.ارزش نمرات بدست آمده توسط این پرسشنامه از 0 تا 14 ، در محدودۀ استرس طبیعی است و اگر از 15 بیشتر شود ، استرس غیرطبیعی به شمار می‌آید. آزمون (DASS-21) توسط صاحبی و همکاران و مرادی‌پناه برای جمعیت ایران اعتباریابی شده است. در این مطالعه اندازه گیری شاخص توده ی بدنی (BMI) با پرسش قد و وزن از شرکت کنندگان محاسبه شد و طبقه بندی آن به شرح زیر است :

• کمتر از وزن نرمال: (BMI <18.5 kg/m2)
• در محدوده وزن نرمال(BMI =18.5-24.9 kg/m2)
•اضافه وزن (BMI= 25.0–29.9 kg/m2)
•چاقی(BMI ≥30 kg/m2)

پرسشنامه تصور ذهنی از بدن شامل 8 تصویر است که نمای طرح کلی بدن است. دامنه آن از 1 تا 8 است (بسیارلاغر تا چاقی مفرط). از میان این هشت تصویر، شرکت‌کنندگان یکی را انتخاب نموده که با اندازه فعلی بدن آنها بیشترین مطابقت را داشته باشد(CBS). این تصویر انتخاب شده، کانتوری که آنها فکر میکنند هستند را نشان می‌دهد. علاوه بر این، آنها تصویری را متناسب با اندازه ایده‌آل بدنشان انتخاب می‌کنند (IBS) . میزان نارضایتی از اندازه بدن (DDBS) از فرمول CBS منهای IBS به دست می‌آید. نمره DDBS میزان نارضایتی از فرم بدن را نشان می‌دهد ، بنابراین نمره مثبت به این معنی است که افراد می‌خواهند لاغرتر شوند ، نمره صفر نشان دهنده رضایت از بدن است و نمرۀ منفی آن به این معناست که آنها دوست دارند چاق‌تر شوند.

▪ بحث :

این مطالعه که بر روی 148 دانشجوی پزشکی در دو مقطع علوم پایه (ترم1تا 5) و فیزیوپاتولوژی (ترم 6 و 7) انجام شد نشان داد که حدود 47 درصد دانشجویان پزشکی نشانه‌های افسردگی ، 54 درصد نشانه‌های اضطراب و حدود 59.15 درصد از این دانشجویان علائم استرس دارند. نشانه‌های روانی افسردگی ، اضطراب و استرس در میان دانشجویان پزشکی از سراسر جهان گزارش شده است . Fawzy و همکاران نیز طی مطالعه‌ای روی 700 دانشجوی پزشکی در مصر میزان افسردگی 65 درصد و اضطراب 73درصد و استرس 59.9درصد را گزارش کردند. Dyrbye و همکاران در سال 2006 در یک بررسی سیستماتیک با مطالعۀ افسردگی ، اضطراب و دیگر نشانه‌های دیسترس روانشناختی، میان دانشجویان پزشکی آمریکایی و کانادایی و با بررسی 40 مقالۀ منتشر شده در ارتباط با این موضوع به این نتیجه رسیدند که افسردگی و اضطراب در میان دانشجویان پزشکی شیوع بالایی دارد . این میزان به طور کلی شیوع بالاتری نسبت به جمعیت عمومی دارد ، طبق برخی مقالات این دانشجویان پیش از ورود به آموزش پزشکی از نظر شیوع اختلالات روانی همانند جمعیت عمومی بوده‌اند. شیوع افسردگی در جمعیت عمومی 25-15 درصد ذکر شده است. چالش‌های متفاوتی که دانشگاه‌ها و کالج‌ها در جهت ارتقای وضعیت تحصیلی دانشجویان به راه می اندازند و باور این موضوع که با وجود رقابت‌های سنگین ، عملکرد دانشجویان روند صعودی خواهد داشت ، سبب ایجاد فشارهای سنگین و بازده منفی در دانشجویان می‌شود. Surbhi Sidana در مطالعه‌ای بیان می‌کند که عملکرد تحصیلی با میزان افسردگی ارتباط دارد و دانشجویانی که نمرات بالاتری دارند، بیشتر در معرض فشارهای روانی و افسردگی قرار می‌گیرند. Eisenberg و همکاران در سال 2012 با مطالعه در 15 دانشگاه آمریکا بر روی 8488 دانشجو بیان کردند که 22درصد از دانشجویان افسردگی در فاز حاد را نشان می‌دهند. درمطالعات مختلف در ایران میزان شیوع افسردگی بدین صورت گزارش گردید : اسلامی و همکاران این میزان را 39.1درصدو کلیانی و همکاران ، 53.1درصد گزارش کردند.سیستم آموزش پزشکی در برخی کشور ها نظیر ایران ، هند و ...دارای برخی ویژگی‌های منحصر به فرد و متفاوت با مناطق دیگر است بطوری‌که فرآیند انتخاب دانشجویان پزشکی بستگی به نمرات و رتبه بندی در آزمون‌های خاص است در حالی‌که در کشورهای غربی براساس اظهارات و علایق شخصی ، مصاحبه‌ها و سوابق فوق برنامه‌ای ، علاوه بر موارد دیگر مانند خدمات داوطلبانه یا شرکت در تحقیقات مد نظر قرار می‌گیرد . این مسئله خود می‌تواند دلیلی بر بالاتر بودن میزان استرس اضطراب و افسردگی در دانشجویان ایرانی و هندی باشد.در این مطالعه همانند اطلاعات به دست آمده در برخی مطالعات دیگر تفاوت معناداری در میزان شیوع بیماری‌های روانی میان زنان و مردان دیده نشد. در حالی‌که در برخی مقالات این میزان را در خانم‌ها بیشتر دانسته‌اند. مطالعات اخیر همچنین وجود افسردگی را در مراحل مختلف آموزش پزشکی نشان می‌دهند ما نیز به نتایج 46.8 درصد دردو سال اول و 47درصد در سال سوم دست یافتیم . در مطالعه‌ای که در مکه انجام شد میزان افسردگی و استرس را در دانشجویان سال سوم پزشکی بیشتر از سال دوم اعلام کردند ، اما در مطالعۀ ما میزان افسردگی در میان دانشجویان سال دوم و سوم تفاوت معناداری وجود نداشت ، درحالی‌که میزان استرس در دانشجویان سال دوم بیشتر از سال سوم بود این مسئله می‌تواند به‌دلیل وجود آزمون علوم‌پایه و فشار دروس در دو سال اول آموزش پزشکی در ایران باشد . همچنین دانشجویان سال‌های اول پزشکی بدلیل وارد شدن از دبیرستان به دانشگاه و گذراندن آزمون ورودی سخت و مسائل عاطفی مربوط به دوری از خانواده و تمایل به کسب استقلال تحت فشارهای بیشتری هستند . dyrbye و همکارانش معتقدند به‌دلیل سن دانشجویان پزشکی ، دوره های مختلف آموزش‌پزشکی و همچنین روش‌های اندازه‌گیری میزان افسردگی ، شیوع افسردگی در برخی سال‌های دورۀ آموزش پزشکی کاهش می‌یابد. برخی مقالات دیگر نیز این مسئله را یادآور می‌شوند. افسردگی دانشجویان پزشکی می‌تواند مرتبط با سوء‌مصرف موادمخدر، افکار خودکشی، ضعف عملکرد حرفه ای و نارضایتی از شکل ظاهری خودباشد.برخی مقالات در مورد ارتباط نارضایتی از ظاهر خود (Body image dissatisfaction) و افسردگی صحبت کرده‌اند. نکتۀ قابل‌توجه در اینجا این است ، همان‌طور که ما نیز در این مقاله به آن دست یافتیم تصور ذهنی از بدن با BMI افراد ارتباط دارد، افرادی که روی شکل ظاهری حساس می‌شوند ، برداشت منفی از خود پیدا نموده و این موضوع خود استرس زا بوده و در این مطالعه ارتباط معناداری دیده شد، بطوریکه هرچه افراد BMI بیشتر داشتند احساس چاقی بیشتری نیز نسبت به شکل ظاهری خود پیدا می‌کردند. این مسئله خود می‌تواند سبب بروز نشانه‌های افسردگی گردد. چاقی، اضافه وزن و کمبود وزن به‌عنوان عوامل مرتبط با درک تصویر بدن در میان نوجوانان شناخته می‌شوند ، به‌این معنی که ، در نوجوانانی که تصور غیرطبیعی از بدن خود دارند ، رفتارهای ناسالم، کنترل وزن و کیفیت پایین رژیم غذایی دیده می‌شود که برای سلامت روان نیز مضر است وضعیت تغذیه‌ای نوجوانان در مطالعه حاضر نشان داد که 58.1 درصد از شرکت کنندگان در محدوده طبیعی BMI بودند ، اما تنها 38.2 درصد از آنها درک درستی از تصویر بدنی خود داشتند . درک اشتباه تصویر بدن می‌تواند منجر به عادت‌های بد غذایی شود و عواقبی برای سلامت فرد ایجاد نماید، از سوی دیگر ، چندین مطالعه نشان داد که ورزش و تحرک بدنی موجب افزایش آگاهی از بدن و همچنین رضایت از بدن می شود.

▪ دکتر اسراء تاجیک
پسادکترای تغذیه ، عضو بنیاد نخبگان خارج کشور،عضوگروه علمی داروخانۀ دکتر نیرومند

▪ فاطمه یاوری
دانشجوی پزشکی