پاندمی کووید -19 و لزوم تغییر در رویکرد مدیریت حوادث در نظام‌های سلامت

جامعه بشری همواره با انواع حوادث و بلایای طبیعی و انسان‌ساخت مواجه بوده است. متاسفانه باید اذعان نمود که در طی دهه‌های اخیر تعداد و میزان خسارت‌های ناشی از حوادث نیز افزایش یافته است. به گونه‌ای که سازمان ملل متحد، سال‌های ۱۹۹۰ تا ۲۰۰۰ را به تحت عنوان دهۀ کاهش خطر حوادث نام گذاری نمود. پژوهش‌ها نشان می‌دهند که این افزایش میزان وقوع بلایا و خسارات ناشی از آن، عمدتا به دلیل افزایش جمعیت جهان، افزایش سکونت در مناطق پرخطر، افزایش جمعیت سالمند، صنعتی شدن جوامع، تسهیل مسافرت‌های بین المللی، افزایش تروریسم و در نهایت افزایش بیماری‌های نوپدید و بازپدید می‌باشد. از دیدگاه سلامت، حوادث از هرگونه که باشند اثرهای مخربی بر سلامت انسان‌ها خواهند گذاشت. مرگ، بیماری‌های واگیردار و غیر واگیر، جراحت، تاثیرهای تغذیه‌ای، اثرهای روانی و اختلال در فرآیند ارائه خدمات بهداشتی و درمانی تنها بخشی از آثار متعدد حوادث طبیعی و انسان ساخت می‌باشند. به عبارت دیگر هر حادثه‌ای و از هر گونه‌ای در نهایت سبب می‌شود که انسان‌ها و به دنبال آن نظام‌های سلامت درگیر پاسخ و مدیریت آن‌ها شوند، اما نکته‌ای که در این مقاله می‌خواهیم بدان بپردازیم، رویکرد و دیدگاه مدیریت حوادث و بلایا در نظام‌های سلامت می‌باشد. طبیعی است که نوع نگاه به حوادث در شیوۀ مدیریت آن تاثیر مستقیم دارد.

در گذشته‌های دور نگاه به بلایا، یک نگاه تقدیرگرایانه بود، بدین معنی که بلایا تقدیر ما انسان‌هاست و بنابراین نمی‌توانیم در برابر آنها کار خاصی انجام دهیم. این نگاه منجر می‌شد به اینکه هیچ اقدام پیشگیرانه‌ای در برابر حوادث انجام نشود و تمرکز بر اقداماتِ پاسخ به حوادث در صورت وقوع باشد.اما پس از سال‌ها و با اوج‌گیری علوم مهندسی، دیدگاه غالب در حوزه بلایا و حوادث، به این سمت و سو، سوق پیدا نمود که می‌توان با علوم مهندسی، اقدامات پیشگیرانه‌ای انجام داد. این نگاه هر چند توانست در بسیاری کشورها، از افزایش میزان خسارت‌های انسانی و مادی کاهش دهد، اما اقدامات آن گران‌قیمت، طولانی مدت و منحصر به برخی از حوادث خاص بود، اما امروزه رویکرد نوینی در مدیریت حوادث مطرح شده است که آن را رویکرد تاب آوری در برابر حوادث و بلایا نامیده‌اند. تمرکز این رویکرد، بیشتر بر افزایش توان داخلی و استفاده از ظرفیت ها و پتانسیل‌های بالقوه در برخورد با حوادث است. به عبارت دیگر این رویکرد، برخلاف رویکردهای پیشین، بر افزایش میزان سازگاری و تطابق جامعه با شرایط بحرانی تاکید و تمرکز دارد. در این دیدگاه، مهم نیست که چه نوع حادثه‌ای رخ داده است، در عوض مهم این است که سیستم‌ها بتوانند پاسخ مناسب و به موقع به آن‌ها بدهند. موضوعی که از اهمیت برخوردار می‌باشد، این است که نظام‌ها بتوانند در تمام حوادث، از توان داخلی خود استفاده نموده و به فعالیت‌های خود ادامه دهند.

حدود یک سال است که جامعه جهانی با گونه‌ای از بیماری دست به گریبان است که تاکنون بیش از دو میلیون نفر را در جهان به‌کام مرگ کشانده‌است. شیوع بیماری کووید-19 در جامعه شرایطی را برای نظام سلامت پیش آورد که به یکباره با انبوهی از نادانسته‌ها مواجه شد. نادانسته‌هایی از قبیل اینکه علت بیماری چیست؟ راه‌های دقیق انتقال آن چیست؟ روش‌های پیشگیری از آن کدامند؟ روش‌های درمان دقیق کدامند و هزاران پرسش و ابهام‌های دیگر که برخلاف آن‌که پاسخ آن‌ها مشخص نبود، اما نظام‌های سلامت مجبور بودند بر خلاف تمامی نادانسته‌ها، به ارائه خدمات بپردازند. تفاوت دیگر این حادثه با حوادثی مانند سیل و زلزله، وسعت و گستردگی آن بود، به گونه‌ای که نه فقط یک منطقه خاص، بلکه تمام نقاط دنیا را درگیر نمود. در عین‌حال طولانی مدت بودن زمان پاسخ به آن ، سبب شد تا نظام‌های سلامت به گونه‌ای دچار خستگی و فرسودگی منابع انسانی و غیر انسانی گردند. وقوع همه‌گیری کووید-19، اهمیت رویکرد تاب‌آوری در برابر حوادث، بدون توجه به نوع حادثه را نسبت به گذشته چندین برابر نمود. پاندمی کووید-19 به ما نشان داد که نظام‌های سلامت باید برای وقوع هر حادثه‌ای در آینده آماده باشند، مهم نیست که این حادثه سیل است، زلزله یا یک حمله تروریستی، همه‌گیری کووید-19 به ما آموزش داد که در بسیاری از مواقع نمی‌توان روی کمک دیگران حساب باز نمود، بلکه باید به فکر خودسازماندهی از درون بود. کووید-19 به ما یاد داد که باید برای استفاده از تمام ظرفیت‌های موجود در نظام سلامت از جمله منابع دولتی، خصوصی، خیریه و مردمی برنامه‌ریزی نماییم. همه‌گیری کووید-19 به ما آموزش داد که کارکنان بخش سلامت باید برای یک مبارزه طولانی مدت و نفس‌گیر آماده باشند. اپیدمی کووید-19 به ما نشان داد که امروز دیگر مفهوم سلامت از مرزهای بهداشت، دارو و درمان عبور کرده است و برای تامین سلامت مردم باید حتی به معماری داخلی خانه‌ها نیز توجه کرد. پیش بینی می شود در سال های آینده با بیماری‌های نوپدید و بازپدید دیگری نظیر کووید- 19 روبرو باشیم که دوباره ممکن است موضوعی از آن‌ها ندانیم، اما مجبور باشیم که با آن‌ها مقابله نماییم. این یک حقیقت انکارناپذیر است که نظام‌های سلامت در گام اول باید آن را بپذیرند و خود را برای مقابله با آن آماده نمایند. به نظر نویسنده، دوران مدیریت حوادث را می‌توان به دو دوره پیش از همه‌گیری کووید- 19 و پس از آن تقسیم نمود. یکی از تفاوت‌های اصلی این دو دوره در این است که دوران پیش از کووید نظام های سلامت، مختار به انتخاب یکی از رویکردهای مدیریت بحران، از جمله رویکرد تاب آوری بودند، اما در دوران پساکووید، سیستم های سلامت مجبور هستند که میزان توانایی خود را با تکیه بر توان داخلی و به ویژه برای طولانی مدت افزایش داده و با رویکرد تاب آوری به مقابله با حوادث بپردازند. امروزه رویکرد تاب آوری در مقابله با حوادث دیگر یک انتخاب نیست، بلکه یک اجبار است. اجباری که نقطه آغازین آن، تغییر نگاه‌ها و تئوری‌های مدیریت خدمات بهداشتی - درمانی است. در خصوص این رویکرد و کابردهای آن در نظام‌های سلامت در آینده بیشتر خواهیم نوشت.

دکتر عباس استاد تقی زاده
عضو هیئت علمی و رئیس دپارتمان
سلامت در بلایا و حوادث دانشکده بهداشت دانشگاه علوم پزشکی تهران