تازه‌های علم‌تغذیه در پیشگیری از سرطان

• مقدمه:
روزانه هزاران مولکول‌DNA در بدن انسان دچار آسیب‌شده (DNA damage) و مجدداً به‌وسیله آنزیم‌هایی به‌نام پلیمراز دربدن ترمیم ‌می‌شوند. سلامت ما تا زمانی حفظ‌می‌شود که این دو‌کفه ترازو یعنی آسیب بهDNA و ترمیم مولکول‌DNA با‌ یکدیگر مساوی باشند. اگر سنگینی این کفه به‌طرف آسیب بیشتر شود، موتاسیون و جهش و خطر ایجاد سرطان به‌وجود می‌آید. سرطان به رشد از کنترل خارج شده سلول‌های بدن گفته‌می‌شود و بعد‌از بیماری‌های قلبی دومین علت مرگ‌و‌میر ناشی‌از بیماری‌ها درسطح‌کشور ما می‌باشد. بخصوص سرطان‌های ریه، پستان و معده در سطح کشور شایع است. در‌مورد علل و راه‌های پیشگیری‌از سرطان‌ها باید اذعان‌کرد که سرطان‌ها تا‌حدود زیادی قابل‌پیشگیری هستند و تغذیه سالم، یکی‌از راه‌های پیشگیری‌از سرطان است.

• تأثیر‌تغذیه در آسیب به مولکول‌DNA‌:
تحقیقات نشان‌می‌دهند که آسیب به ‌مولکولDNA باعث افزایش احتمال بروز بیماری‌هایی مانند سرطان‌می‌شود. آسیبDNA در‌اثر عوامل مختلفی مانند رژیم‌غذایی و پرتوها ممکن‌است ایجاد‌شود.

تحقیقات بسیاری در‌مورد تأثیرعوامل مختلف تغذیه‌ای و سبک‌زندگی روی ایجاد سرطان در‌سراسر جهان انجام‌شده که جمعیت‌ها و گروه‌های سنی گوناگونی را شامل‌می‌شود. نتایج حاصل از این بررسی‌ها هرچند در برخی‌از موارد ما را در درک عوامل خطر یاری نمی‌کند ولی توجه به آنها و رعایت توصیه‌های داده‌شده توسط آنها، ما را در داشتن زندگی بهتر و سالم‌تر یاری خواهد‌کرد.

• یافته‌ها:
با افزایش سن از غلظت ضد‌اکسیدان‌های خون کاسته‌می‌شود و هر‌چه اندازه دور‌کمر کمتر باشد، سطح ویتامین‌E که یک آنتی‌اکسیدان است، بالاتر‌می‌رود. درآمد بالا و سطح سواد بالا با سطح آنتی‌اکسیدانی بالاتر همراه است. تفاوت قابل‌ملاحظه‌ای در غلظت  آنتی‌اکسیدانی و استرس اکسیداتیو بین نژاد‌های مختلف وجود دارد؛ به‌نحوی که هرچه فعالیت فیزیکی افزایش پیدا‌کند، غلطت آنتی‌اکسیدانی نیز بالا می‌رود. تحقیقات دیگری نشان‌داد که رژیم‌غذایی حاوی گوشت‌قرمز بالا، یک خطر بالقوه سرطان کولورکتال در انسان است. چند ریزمغذی بر ثبات ژنوم انسان مؤثر هستند (ژنوم انسان، تمامی ماده ژنتیکی یک فرد است که در‌اصل محتوای ژنتیکی یاخته آن فرد می‌باشد که شامل ‌DNA هسته و میتوکندری است). میزان مصرف و غلظت پلاسمایی اسید‌فولیک، ویتامینB12، ریبوفلاوین، بیوتین، پانتوتنات، بتاکاروتن، ویتامینE، رتینول وکلسیم ضروری است. دریافت بالای ویتامینE، رتینول، فولات، اسید‌نیکوتنیک و کلسیم در‌مقایسه با مصرف کمتر آنها، با کاهش قابل‌توجهی در شانس مبتلا‌شدن به انواع سرطان همراه‌است. هم کمبود و هم افراط در مصرف بتاکاروتن می‌تواند مضر باشد. حد مطلوب بتاکاروتن برای ثبات ژنوم ۴تا۶ هزار میکروگرم در روز است و مصرف بالاتر یا پایین‌تر از این مقدار با افزایش تمایل به بیماری مرتبط می‌باشد. مصرف بالاتر‌از ۲۵۶میکروگرم فولات در روز موجب اختلال در رشد سلول‌های سرطانی می‌گردد.

با‌توجه به یافته‌ها سبک‌زندگی نامناسب و تغذیه نادرست به‌طور واضحی شانس ابتلا به سرطان‌ها را افزایش‌می‌دهند. نشان‌داده شده‌است که کمبود چندین ریز‌مغذی همچون آهن، منیزیم، روی، ویتامینB6، ویتامین‌B9، ویتامینC و بیوتین در سلول‌های جانداران باعث ایجاد سرطان شده‌است. کمبود متوسط آهن، روی، فولات، کولین و ویتامین‌B12 و کمبود شدید سلنیم، مس، کلسیم، نیاسین و کولین در جوندگان و روی کشت سلول انسانی با افزایش چشمگیر سرطان مرتبط است. مصرف بالای کلسیم باعث کاهش آسیب ژنومی ناشی‌از کمبود  فولات (اسید‌فولیک) می‌شود و دریافت ترکیب بالای فولات و کلسیم نسبت‌به مقدار کم مصرف آنها، منجر به کاهش ۶۰درصدی در آسیب ژنومی می‌گردد و آسیب‌ژنوم با مصرف نسبت بالای فولات ۶۹درصد کاهش‌می‌یابد. کاهش دریافت ویتامینB6 با افزایش خطر سرطان کولون وکاهش مصرف منیزیم نیز موجب افزایش خطر سرطان‌کولون می‌شود. آهن در غلظت‌های بالا باعث آسیب مولکول‌DNA می‌شود. ویتامین‌های‌C و‌ E در دوزهای کم (به‌ترتیب:۵/۲ و ۵/۲ تا۱۰‌میکرومول در‌لیتر) موجب کاهش آسیب به مولکول‌DNA ناشی‌از آهن می‌شود.

• برخی‌از عوامل سرطان‌زای مرتبط با تغذیه:

1ـ مصرف الکل: عامل ایجاد سرطان دهان، حلق، مری، حنجره، کولون، مقعد و کبد است.

2ـ آفلاتوکسین و اوکراتوکسین سم موجود در آجیل‌های کپک‌زده و عامل سرطان کبد و نارسایی کلیوی است.

3ـ دریافت زیاد نمک، ترشی، ادویه عامل سرطان معده است.

4ـ چاقی عمومی و شکمی، عامل سرطان دیواره رحم است.

5ـ مصرف زیاد چربی حیوانی و گوشت‌قرمز عامل سرطان‌پستان، پروستات، کولون و مقعد است.

6ـ همچنین استفاده از ظروف ۱‌بار مصرف برای موادغذایی داغ، کودهای شیمیایی نیتراته به‌مقدار زیاد و پختن کباب روی زغال به‌علت وجود هیدروکربورهای حلقوی فرار و وجود پراکسید در روغن‌های مایع در حرارت بالا، ممکن‌است سرطان‌زا باشند.

• هشـدار بـرای نظارت و کنتـرل مواد‌شیمیایی نگهدارنده‌های مواد‌غذایی:

1ـ نیترات و نیتریت سدیم که برای پیشگیری‌از رشد باکتری کشنده کلستریدیوم بوتولینوم در سوسیس، کالباس، ژامبون، توتون و ماهی‌دودی مورد استفاده قرار‌می‌گیرد (در معده ایجاد نیتروزآمین می‌باشد که ماده‌ای است سرطان‌زا و حداکثر مقدار مجاز مورد‌استفاده از‌آن ۱۲۰‌میلی‌گرم بر‌کیلوگرم‌(PPM) است) نیتریت و نیترات سوسیس و کالباس، عامل ‌سرطان‌مثانه و کبد است.

2ـ ساخارین که از شیرین‌کننده‌های مصنوعی است، در حیوانات آزمایشگاهی عامل سرطان‌مثانه است.

3ـ بنزوات‌سدیم و اسید‌بنزوئیک اولین ماده نگهدارنده مورد تأیید‌FDA می‌باشد. به‌عنوان ضدکپک در سس‌مایونز، سس‌سالاد و نوشابه‌های گازدار مورد استفاده قرار‌می‌گیرد که اخیراً در حیوانات آزمایشگاهی سرطان‌زا بوده است.

4ـ در تولیدات حیوانی (گوشت، شیر و تخم‌مرغ) نباید ۱‌هفته قبل‌از ذبح حیوان از هورمون‌BST گاوی (Bovine Somatotropin) و غیره استفاده‌شده باشد و بهتر‌است خوراک مصرفی حیوانات کاملاً از نوع ارگانیک باشد.

5‌ـ فرم آلدئید نوعی ماده ضد‌قارچ و کپک است که در فرآورده‌های دودی در ماهی‌دودی، شور‌ماهی، برنج وکنسرو ماهی و سوسیس استفاده‌می‌شود و احتمال ایجاد خطر سرطان‌معده توسط آنها وجود‌دارد‌. عدم مصرف ماهی‌دودی و نمک‌سود شده و پنیر رنده‌شده در نمک، چراکه ممکن‌است خطر سرطان‌معده وجود داشته باشد.

6ـ دود ناشی‌از حرارت‌دادن روغن حاوی آکرولئین است که سرطان‌زا می‌باشد و در روغن‌داغ بالاتر‌از ۱۷۰درجه سانتی‌گراد حرارت‌داده‌شده ایجاد‌می‌شود.

7‌ـ مصرف بیش‌از‌حد نمک سرطان‌زا است (به‌ویژه سرطان‌معده). حداکثر ۳تا۵‌گرم در روز مورد نیاز است که در زمان پخت غذا به آن اضافه‌‌می‌شود‌. سدیم در غذاهای گیاهی مصرفی روزانه وجود دارد و کفایت می‌کند. بهتر‌است سر سفره نمکدان نگذاریم.

• برخی‌از مواد‌غذایی ضدسرطان:

1ـ از‌جمله مواد پلی‌فنولی(Polyphenoles)ضد‌سرطان‌پروستات در کنار ماده فلاونوئیدی (Flavonoids) مانند اسید‌الاجیک ‌(Elagic acid) است و در مرکبات وجود ویتامینC فراوان علت خاصیت ضد‌سرطانی آنها می‌باشد.

2ـ افزایش مصرف سبزی‌ها، میوه‌ها (حاوی ویتامین‌‌Flavonoid ،E،Cهستند که همگی ضد‌سرطان می‌باشند) و سالاد، بخصوص از محصولات ارگانیک که در تولید آنها از سموم و آب‌فاضلاب استفاده‌نشده باشد و همچنین مصرف بیشتر نان پرسبوس (بیش‌از 7‌در‌صد مثل سنگک)که ضد‌سرطان روده‌بزرگ است.

3ـ در کرفس ماده‌ای به‌نام لوتئولین(Luteolin) وجود دارد که خاصیت شدید ضد‌رادیکال‌های آزاد (ضد‌سرطان) دارد.

4ـ در پیاز ماده‌ای حلقوی شکل به‌نام کرستین (Quercetin) وجود دارد که با داشتن خاصیت آنتی‌اکسیدانی، ضد‌سرطان است.

5ـ موسیر (Shallot) و زنجبیل مملو از مواد پلی‌فنولیک حلقوی ضد‌سرطان هستند. ماده اندول در کلم ضد‌سرطان است.

6ـ انگور به‌ویژه انگور‌قرمز یا سیاه حاوی آنتوسیانین ضد‌سرطان و گروه اپی‌گالات در چای معمولی و چای سبز نیز ضد‌سرطان هستند.

7ـ لیکوپن در گوجه‌فرنگی، اندول در کلم‌بروکلی، ایزوفلاون سویا، پلی‌فنول پیاز و انگور‌قرمز، گلوتاتین پراکسیداز سلنیوم در گندم و سبزی‌ها از‌جمله مواد ضد‌سرطان هستند.

• توصیه و پیشنهادات:

1ـ متأسفانه ۹۰‌درصداز قارچ‌کش‌ها، ۶۰‌درصداز علف‌کش‌ها و ۳۰‌درصداز آفت‌کش‌ها سرطان‌زا هستند و در استفاده از آنها باید کنترل و نظارت جدی صورت پذیرد. گسترش کنترل بیولوژیک برای آفت‌ها به‌جای کنترل شیمیایی. به‌طورمثال استفاده از تریکودرمین بر‌ضد قارچ‌های خاکزی در گلخانه‌ها، گذاردن سبزی و کاهو در آب خالی و قبل‌از ضد‌عفونی برای خروج سموم موجود در‌آنها در مواردی که مشکوک به‌سموم هستیم.

2ـ افراط‌ننمودن در مصرف سوسیس و کالباس به‌دلیل وجود ماده نگهدارنده نیتریت سدیم در آن که در معده تولید نیتروزآمین سرطان‌زا (سرطان‌کبد و مثانه) می‌کنند‌. اگر گاهی سوسیس و کالباس مصرف‌می‌شود، بعد‌از آن از مواد‌غذایی ویتامینC دار مانند گوجه‌فرنگی، پرتقال و نارنگی استفاده‌کنیم تا سم کمتری از نیترات در معده تولید شود.

3ـ استفاده با احتیاط از فرآورده‌های اصلاح ژنتیک‌شده (ترا‌ریخته)(GM)(Genetic Modified) در کشاورزی.  در‌صورت اصلاح‌کردن بذرها و محصولاتی مانند روغن‌کانولا، برنج، گندم و... باید برای مصرف‌کننده با نصب برچسب مشخص شوند. صدورگواهی سلامت برای محصولات دستکاری ‌شده ژنتیکی و اصلاح ژنتیک‌شده انجام نشود و توسعه کشاورزی گیاهی و دامی ارگانیک توسط مراکز تحقیقاتی کشاورزی کشور توصیه‌می‌شود.

4ـ مصرف با احتیاط برخی‌از میوه‌هایی که با ترکیبات شیمیایی حاوی«Benomil» براق شده‌اند که حاوی ترکیبات سرطان‌زا و بنزوات هستند، مانند سیب‌های براق و یا کشمش براق. حذف یارانه خرید سموم دفع آفات کشاورزی و اختصاص آن به کشاورزی ارگانیک و مبارزه بیولوژیک و طبیعی.

5ـ عدم‌استفاده نامحدود از فرآورده‌های نفتی (کودهای شیمیایی و سموم ازته، فسفاته، نیترانه، اوراته...) در تولیدات کشاورزی باید صورت‌پذیرد.

6ـ نظارت جدی بر مصرف ماده لوکومالاشیت گرین که ماده‌ای سرطان‌زا می‌باشد که ممکن‌است به‌صورت پنهانی توسط پرورش‌دهندگان ماهی قزل‌آلا به‌عنوان ضدانگل پوست‌ماهی مورد‌استفاده قرار‌گیرد.

7ـ مصرف کمتر غذای‌کنسروی (به آلودگی لعاب داخل کنسرو و حلب آن از‌نظر فلزات سنگین باید توجه‌شود). کنسروها برای زمان‌های اضطراری پیش‌بینی شده‌اند.

8ـ استفاده از ظروف‌شیشه‌ای و استیل و چدن به‌جای تفلون و لاک و پلاستیک و ۱بار مصرف‌ها که همگی از نفت ساخته شده‌اند و خطر سرطان‌زائی دارند.

9ـ چای و غذای داغ را در‌ظروف یکبار‌مصرف نریزید (ظروف یکبار‌مصرف پلیمری است از رادیکال آزاد) که از مواد نفتی تشکیل‌شده‌اند و سرطان‌زا هستند. علاوه‌بر آن چای داغ اگر به‌صورت دائم مصرف شود، ممکن‌است موجب سرطان دهان و مری شود. هرچند که چای خود ماده‌ای ضد‌سرطان است.

10ـ فروش فله‌ای «آجیل‌ها» باید جای خود را به ظروف بسته‌بندی با تاریخ تولید و تاریخ انقضا بدهد. کپک‌زدگی آجیل را با چشم نمی‌توان تشخیص‌داد و سرطان‌زا می‌باشد. زیرا در آن کپک آسپرژیلوس فلاووس رشد می‌کند و سم افلاتوکسین و اوکراتوکسین ناشی‌از آن سرطان‌کبدی ایجاد‌می‌کند.

11ـ نان کپک‌زده باعث افزایش سرطان‌کبد می‌شود (افلاتوکسین سم سرطان‌زای آن است). ضایعات نان در کشور ما بالاست که باید فکری جدی برای آن کرد.

12ـ اعتدال در مصرف ترشی‌ها و شورها و فلفل‌تند که از عوامل ایجاد‌کننده سرطان‌معده هستند.

13ـ محدودیت و احتیاط در استفاده زنان باردار از ماکروویو (ماکروفر) به‌ویژه برای تهیه غذای کودکان به‌دلیل امواج مغناطیسی آن که در‌حد ۳۰۰‌گیگا هرتث می‌باشد.

14ـ قیمت‌گذاری مجزا (بیشتر‌از قیمت محصولات کشاورزی سنتی) برای محصولات ارگانیک تا برای تولید‌کنندگان آن صرفه اقتصادی داشته باشد.

• نتیجه‌گیری:

از مصرف زیاد گوشت‌قرمز بپرهیزیم. از منابع آنتی‌اکسیدانی در رژیم‌غذایی خود بهره‌بگیریم. همچنین‌از منابعی که درصد بالایی از روی، کلسیم، مس، سلنیم وکولین دارند نیز در رژیم‌غذایی استفاده‌نماییم. خود را از عوامل استرس‌زای محیطی تا‌حد امکان دور نگه‌داریم. از مصرف سیگار به‌دلیل وجود رادیکال آزاد در دود آن اجتناب‌کنیم. نسبت به رژیم‌غذایی خود و چیزی که می‌خوریم حساس باشیم و از سالم‌بودن آن اطمینان حاصل نماییم. در‌طول زمان وزن خود را کنترل‌کرده و از کاهش‌وزن یا اضافه‌وزن زیاد به‌سادگی چشم‌پوشی نکنیم. اندازه دورشکم از ناحیه ناف در خانم‌ها کمتر‌از ۸۰ و در آقایان کمتر‌از ۹۴‌سانتیمتر باشد. به‌دلیل عوارض بی‌شمار، از رژیم‌های خودسرانه برای کاهش یا افزایش‌وزن و دور‌شکم خودداری‌کرده و به نزدیک‌ترین متخصص تغذیه مراجعه‌نماییم. همراه با یک رژیم‌غذایی مناسب و متعادل، تمرینات ورزشی را در برنامه روزانه خود قرار‌دهیم.

سعی‌کنیم از منابع میوه و سبزی در غذای روزانه استفاده‌کنیم. در خرید، آماده‌سازی و پخت و نگهداری مواد‌غذایی مصرفی، اصول استانداردهای بهداشت موادغذایی توصیه‌شده را رعایت‌کنیم. با داشتن یک سبک‌زندکی سالم و تغذیه مناسب، می‌توان به‌طور قابل‌ملاحظه‌ای از ایجاد انواع بیماری‌ها و بخصوص از سرطان‌ها پیشگیری نمود.