سنبل‌الطیب و تقویت‌عمل GABA

اخیراً مرکز پزشکی دانشگاه مریلند پژوهش‌هایی روی اثر خواب‌آوری سنبل الطیب انجام داده است. نتایج این تحقیقات نشان می‌دهدکه برخی از ترکیبات سنبل‌الطیب از طریق تسهیل‌مهار واسطه‌ی شیمیایی گابا (گیرنده‌های GABAA) در مغز‌،‌ عصبانیت و استرس و اضطراب را کاهش می‌دهد و سبب آرامش و خواب راحت می‌گردد. در واقع سنب‌الطیب با اثر روی گیرنده‌های گابا سبب باز‌شدن کانال یون‌کلر به‌داخل یاخته‌های نورونی‌شده و خاصیت آرام‌بخشی ایجاد می‌کند.

سنبل‌الطیب بانام علمی Valeriana officinalis-L که در فارسی به علف‌گربه هم شهرت دارد، گیاهی است علفی، پایا و باارتفاع یک تا دو متر که ساقه‌ی کرک‌دار آن شیارهای عمیق دارد. برگ‌های سنبل‌الطیب متقابل و نیزه‌ای شکل است و به برگچه‌های زیادی تقسیم می‌گردد. هر برگ 7تا21قسمت یا برگچه دارد که قاعده‌ی آن‌ها پهن و دندانه‌دار است. گلهای این گیاه صورتی کم‌رنگ  به‌شکل گل‌آذین است که در انتهای ساقه‌ی گل دهنده ظاهر می‌شوند. ریشه‌ی سنبل‌الطیب، که قسمت مورد استفاده گیاه است، به‌صورت افشان و به‌هم پیچیده است. برداشت ریزوم و ریشه‌ی سنبل‌الطیب در فصل بهار و از گیاهانی که بیش‌از سه‌سال عمر دارند انجام می‌گیرد.

ریشه‌ی  موجود در بازار همان ساقه‌های زیرزمینی سنبل‌الطیب است که پوشیده از ریشک بوده و 3‌تا‌5سانتیمتر درازا دارد. رنگ این ریشه‌ها، پس‌از خشک‌شدن، قهوه‌ای تیره است. ریشه‌های خشک‌شده‌ی سنبل‌الطیب نسبت به گیاه تازه  عطر بیشتری دارد. مزه‌ی آن‌ها هم کمی تلخ ولی معطـّر است. بوی مطبوع این گیاه به‌شدت مورد‌توجه گربه‌ها است و گربه‌ها در‌کنار این گیاه نوعی حالت سر‌خوشی و مستی پیدا می‌کنند. به‌نظر می‌رسد این خاصیت به‌دلیل وجود آکتینیدین در عصاره‌ی سنبل‌الطیب است که به هورمون‌های بدن گربه‌ها شباهت دارد. سنبل‌الطیب گیاه بومی اروپا و آسیاست و در جنگل‌ها ، کنار نهرها، رودخانه‌ها و گودال‌ها می‌روید و در مناطقی از ایران نیز به‌حالت خود‌رو ‌رشد می‌کند.

در ریشه‌ی سنبل‌الطیب حدود 1درصد اسانس وجود دارد. رنگ اسانس تازه سبز مایل به زرد است و با خشک‌شدن گیاه از مقدار اسانس گیاه کاسته می‌شود. در واقع خواص درمانی ریشه‌ی تازه گیاه نیز ۳ برابر بیش‌از ریشه‌ی خشک‌شده‌ی آن است. ترکیبات شیمیایی سنبل‌الطیب و والپوتریات‌های موجود در ریشه‌ی آن توجیه‌کننده‌ی خواص‌درمانی این گیاه است.

پزشکان سنتی ایران برای سنبل‌الطیب طبیعت گرم ‌و ‌خشک قایل‌بودند و آن‌را به‌عنوان آرام‌بخش،خواب‌آور و برطرف‌کننده‌ی تشنج تجویز می‌کردند. به‌طور‌کلی سنبل‌الطیب را گیاهی با اثر خواب‌آور، ضد‌اسپاسم و تشنج و موثر در بی‌قراری و فشارهای عصبی می‌دانستند و آن‌را برای بر‌طرف‌کردن اضطراب و دلهره و نگرانی و نیز  داروی کمکی در درمان صرع، میگرن و افزایش ترشح ادرار و دفع سنگ‌مثانه و درمان اختلال‌های عادت‌ماهیانه توصیه می‌کردند.

ترکیبات شیمیایی سنبل‌الطیب:

در سنبل‌الطیب  چند آلکالویید‌، اسانس و چند اسید و مواد دیگر وجود دارد . به‌طور‌کلی ترکیبات شیمیایی سنبل‌الطیب را می‌توان شامل مواد زیر دانست:

*آلکالویـــیــــد‌ها شـــامل: actinidine،chatinine،valerianine،shyanthine وvalerine

*GABA) gamma-aminobutyric acid)

*Isovaleric acid

*valtrate،isovaltrate،valepotriates

* اسیدهایvalerenic hydroxyvalerenic ،acetoxyvalerenic

*hesperidin ،6-methylapigenin وlinari

پژوهش‌های متعدد نشان‌می‌دهد که به‌علت وجود ترکیبات یاد‌شده‌ در سنبل‌الطیب، همان‌طور‌که بنزودیازپین‌ها مقدار گاما‌آمینو بوتیریک اسید (GABA) را در مغز افزایش می‌دهند، سنبل‌الطیب نیز از این طریق ‌به کاهش اضطراب و رفع بی‌خوابی کمک می‌کند.به‌عبارت دیگر، گیرنده هایی در مغز وجود دارد که گابا نامیده می‌شود‌. این گیرنده‌ها یا رسپتورها سبب عملکرد طبیعی سیستم عصبی مرکزی می‌شوند. ظاهراً سنبل‌الطیب با این عملکرد به آرامش و خواب راحت کمک‌می‌کند. گاما آمینو‌بوتیریک اسید،  یکی‌از نوروترانسمیترهای مهم سیستم‌ عصبی مرکزی است که به‌عنوان یک ملکول پیام‌رسان یا ناقل عمل می‌کند. گابا تحریکات نورون‌ها را مهار می‌کند‌. گیرنده‌های گابا به دونوع گاباA و گابا‌B تقسیم می‌شوند‌. سنبل‌الطیب سبب فعال‌شدن گاباA می‌شود و با افزایش انتقال دهنده‌ی عصبی گابا اثر خواب‌آور ایجاد می‌کند. نتایج بررسی‌ها نشان‌می‌دهد که پایین‌بودن سطح گابا و اضطراب با یکدیگر رابطه دارد. سنبل‌الطیب از‌طریق تسهیل اثر مهاری واسطه‌ی شیمیایی گابا (گیرنده‌های GABAA) در مغز و در‌نتیجه افزایش ورود یون کلر به درون سلول‌های نورونی اثر می‌کند. بنابراین سنبل‌الطیب به‌عنوان  آرامبخش و خواب‌آور به گیرنده‌های GABA  درغشاهای سیستم عصبی مرکزی متصل و فعالیت مهاری GABA را افزایش می‌دهد و به‌عنوان آرام‌بخش، خواب‌آور، شل‌کننده‌ی عضلانی،  درمان صرع و تشنج  عمل می‌کند. سنبل‌الطیب هم در بهبود کیفیت خواب و هم رفع بی‌خوابی موثر واقع می‌شود. تجربه نشان‌می‌دهد که مخلوط سنبل‌الطیب و بادرنجبویه اثر بیشتری در ایجاد آرامش دارد، زمــان شروع خواب را کوتاه  بیدارشدن‌های مکرر در‌طول خواب را بهبود بخشیده و با اصلاح کیفیت خواب سبب ایجاد خوابی ملایم و مــنظم همراه با شـادابی صبحگاهی می‌شود.

فرآورده‌های سنبل‌الطیب معمولاً همراه با داروهای گیاهی آرام‌بخش دیگر مانند گل‌ساعتی، فرنجمشک و بادرنجبویه ارایه می‌گردد.

برای تهیه‌ی دم‌کرده‌ی سنبل‌الطیب به‌صورت چای می‌توان  یک قاشق چای خوری تا یک قاشق مربا خوری از ریشه‌ی خشک‌شده‌ی گیاه را در‌یک فنجان آب‌جوش به‌مدت‌10‌‌دقیقه دم‌کرد و 30‌تا‌60دقیقه پیش‌از خواب نوشید. البته می‌توان از کپسول سنبل‌الطیب نیز استفاده نمود. برای این منظور 2تا3‌گرم از ریشه‌ی خشک‌شده‌ی سنبل‌الطیب را در کپسول ریخته نیم تا یک‌ساعت قبل‌از خواب می‌خورند. در‌عین‌حال می‌توان 300‌تا‌800 میلی‌گرم از عصاره‌ی گیاه را، که در آن والرنیک اسید استاندارد شده باشد، یک ساعت قبل‌از خواب تجویز کرد. باید توجه داشت که اگرچه مصرف متعادل سنبل‌الطیب اعتیاد و وابستگی ایجاد نمی‌کند و عوارض مهمی ندارد، اما مصرف همزمان بنزودیازپین‌ها و باربیتورات‌ها صحیح نیـست و بـرای بیماران کلیـوی نیــز مصرف نمی‌شود.