نقش ژن دراختلال دو‌قطبی

اختلال دو قطبی‌، (Bipolar Disorder)،  که به آن بیماری شیدایی ـ افسردگی نیزگفته می‌شود، نوعی بیماری روانی است که با ایجاد تغییرات اساسی در خلق‌و‌خوی، نیرو و فعالیت فرد، توانایی او را برای انجام بسیاری از فعالیت‌ها تحت‌تأثیر قرار‌می‌دهد. دراین بیماری‌، خلق‌و‌خوی فرد از حالت فوق‌العاده سرخوشی به وضعیت ناامیدی و افسردگی شدید تغییر‌می‌کند.

به‌عبارت‌دیگر، بیماری شیدایی ـ  افسردگی (‌Manic-Depressive) دارای مراحلی از شیدایی و افسردگی شدید است که در‌عین‌حال ممکن‌است بیمار در‌بین این حالت‌ها با خلق‌و‌خوی عادی نیز  مشاهده شود.

اختلال دوقطبی را می‌توان با‌عنوان اختلال دوقطبی نوع‌1 و اختلال دو قطبی نوع‌۲ بررسی‌‌کرد‌. در نوع۱ آن، دوره‌ی شیدایی (Manic Episodes) شدید بروز‌می‌کند و در نوع‌2 آن دوره‌ی شیدایی خفیف مشاهده می‌شود که به آن نیمه‌شیدایی (Hypomanic Episodes) نیز می‌گویند‌. شروع بیماری معمولاً  ممکن‌است با حالت افسردگی (Depressive Episode) همراه باشد و یا بروز دوره‌ی شیدایی و یا نیمه‌شیدایی، آغازگر بیماری باشد. دوره‌ی‌شیدایی نیز می‌تواند به‌صورت خفیف و زودگذر بروز کند و یا با شیدایی شدید و اختلال‌های مهم مشاهده گردد‌. این مراحل را در تصویر زیر می‌توان مشاهده‌کرد.

در دوره‌ی شیدایی احساس سرخوشی و نشاط فوق‌العاده‌، اعتماد‌به‌نفس اغراق‌گونه، افزایش نیروی خیالی و افزایش فعالیت بدنی‌، عدم‌تمرکز و حواس‌پرتی‌، پرش‌افکار‌، رفتار پرخاشگرانه‌، کم‌خوابی و بی‌خوابی و اغراق درباره‌ی توانایی و قدرت بیمار جلب‌توجه می‌کند‌.

علاوه‌بر‌این‌ها‌، در دوره‌ی‌شیدایی انرژی فرد افزایش‌می‌یابد، بیمار تحریک‌پذیر و بیش‌فعال می‌شود‌، بی‌قرار‌می‌گردد‌، پُرحرفی می‌کند و در‌حین صحبت از شاخه‌ای به شاخه‌ی دیگر می‌پرد‌، اندیشه‌های زودگذر دارد و احساس خودبزرگ‌بینی به او دست‌می‌دهد‌، با خشونت و پرخاشگری رفتار می‌کند، تمرکز خود را از‌دست می‌دهد‌، با حواس‌پرتی تصمیم‌های ضد‌و‌نقیض می‌گیرد و قضاوت غیرعادلانه می‌کند و‌....

در دوره‌ی افسردگی؛ اندوهگینی، نگرانی‌، یأس و ناامیدی، کاهش انگیزه برای فعالیت‌، احساس خستگی و ناتوانی‌، بد‌خوابی و کم‌خوابی‌، کم‌اشتهایی و کاهش‌وزن‌، احساس اضطراب و گناه‌، احساس‌پوچی و بی‌ارزشی‌، کاهش اعتمادبه‌نفس‌، کج‌خلقی و پیداشدن افکار خودکشی در ذهن بیمار قابل‌توجه است‌. البته در هر‌دو مرحله ممکن‌است تغییرات خفیف تا بسیار شدید در بیماران بروز نماید و همه‌ی نشانه‌های یاد‌شده به تناوب خودنمایی کند. در دوره‌ی نیمه‌شیدایی نیز نشانه‌هایی مانند نشانه‌های دوره‌ی شیدایی‌، اما خفیف‌تر و یا بدون افکار خود بزرگ‌بینی بروزمی‌کند‌.

به‌درستی نمی‌توان علت و عوامل دقیق مؤثر در اختلال دوقطبی را معرفی‌نمود‌، اما پژوهش‌های دانشگاهی به عوامل متعددی که در اختلال دوقطبی نقش‌دارند‌، اشاره‌کرده‌اند‌. در‌این ‌میان نقش انتقال‌دهنده‌های‌عصبی‌، هورمون‌ها‌، استعداد ارثی‌، عوامل زیست‌محیطی و نیز ژن مورد‌توجه قرار‌گرفته است‌. پژوهش‌های ژنتیکی اخیر در دانشگاه‌های معتبر جهان نشان‌داده است که می‌توان نقش ژن را نیز در بروز اختلال‌های دو‌قطبی جدی گرفت‌. یکی‌از پژوهشگران آمریکایی اخیراً به این‌نکته تأکید‌کرده است که نسخه‌های مختلفی در ژن‌های گوناگون  فعالیت می‌کنند که خطر ژنتیکی ابتلا به بیماری دو‌قطبی را افزایش‌می‌دهند و ممکن‌است مبتلایان به اختلال دوقطبی، چندین مورد از این ژن‌ها را به ارث برده باشند‌. تحقیقاتی که اخیراً در دانشگاه بن آلمان و وایندیانای آمریکا و نیز در دانشگاه‌های دیگر اروپایی و آمریکایی انجام شده، نقش ژن را در بروز اختلال دوقطبی برجسته نموده است‌. البته باید توجه داشت که یک ژن را نمی‌توان تنها عامل ایجاد بیماری دو‌قطبی دانست و باید به نقش ژن‌های زیادی در این بیماری توجه داشت، پژوهش‌های انجام‌شده نشان‌داده است که ژن‌ADCY2‌، روی کروموزوم‌5 و ناحیه‌ی ژنی MIR2113-POU3F2 روی ‌کروموزوم۶ در بروز اختلال‌های دوقطبی مؤثر‌است‌.

پژوهشگران اروپایی و آمریکایی با بررسی وضعیت ژنتیکی عده‌ی زیادی‌از بیماران و مقایسه‌ی اطلاعات ژنتیکی آنها با DNA افراد سالم‌، گزارش‌های جدیدی منتشر کرده‌اند که بسیار جالب است‌. آنها با بررسی وضعیت ژنتیکی2266 بیمار مبتلا به جنون ادواری و 5028 بیمار به‌عنوان گروه شاهد‌، اطلاعات ژنتیکی آنها را ارزیابی و تجزیه‌و‌تحلیل کردند و با بررسی بیش‌از دومیلیون ناحیه‌ی DNA، به نواحی خطر نزدیک شدند‌. این پژوهشگران برای نشان‌دادن نقش ژن در بروز اختلال دو‌قطبی‌، درمجموع اطلاعات ژنتیکی ۹۷۴۷  فرد بیمار را با اطلاعات 14278 فرد سالم مقایسه نموده و پنج ناحیه‌ی خطر را درDNA تشخیص‌دادند که دوناحیه‌، یکی شامل ژن ADCY2 روی کروموزوم‌5 و دیگری MIR2113-POU3F2 روی کروموزوم6 در‌این بررسی مشخص‌‌شد. البته در گزارش دانشگاه بن آلمان نواحی خطر ANK3،TRANK1 وODZ4 قبلاً شناسایی و معرفی‌شده بودند. پژوهش‌های مشابهی که در آمریکا، روی ۸۴۵۲ بیمار مبتلا به بیماری انجام‌شده است، همان نتایج تحقیقات اولیه را نشان‌می‌دهد‌.

ژن ADCY2‌، آنزیمی را کد می‌کند که  Adenylyl cyclase type2 نام دارد و معمولاً در مغز‌انسان فعالیت می‌نماید. این آنزیم به خانواده‌ی 3 ـ Adenylyl Cyclase Class تعلق دارد‌. همان‌طور که اشاره شد ژن ADCY2 روی کروموزوم ۵ قرارگرفته است‌. این ژن با کد کردن آنزیم مذکور، در انتقال پیام‌ها به یاخته‌های عصبی نقش مهمی دارد. به‌همین‌ترتیب‌MIR2113-POU3F2، که روی کروموزوم شماره‌۶ می‌باشد اثر جدّی در بیماری دو‌قطبی ایفاء می‌کند‌. با‌توجه به این‌که بررسی‌های مختلف نشان‌داده‌ است که انتقال پیام‌های عصبی در بخشی‌از مغز بیماران دوقطبی دچار اختلال شده‌است، کارکرد ژنADCY2 در اختلال دوقطبی قابل توجیه است.

 البته همان‌طور‌که اشاره‌شد پیدایش اختلال‌های دو‌قطبی به اثر عوامل متعدد ارتباط دارد‌. این عوامل که می‌توانند زمینه‌ی خطرساز اختلال دوقطبی باشند، شامل اضطراب و سایر اختلال‌های روانی و عاطفی‌، وجود زمینه‌ی خانوادگی  مانند ابتلای پدر یا مادر و یا خواهر و برادر بیمار، اعتیاد به مواد‌مخدر و الکل‌، وجود اختلال‌هایی در سلامت عمومی مانند بیماری‌های مربوط به کارکرد غدد درون‌ریز و غیره می‌باشند و بالاخره اثر جهش‌های ژنی در اختلال دوقطبی به آنها افزوده می‌شود.