فولیکول مو و پیچیدگی‌های بیولوژیک آن

فولیکول‌مو از ضمائم پوست انسان است که تولید‌ مو را برعهده دارد. فولیکول‌مو، غنی‌از بن‌یاخته‌ها است و از لحاظ بیولوژیک بسیار پیچیده‌می‌باشد. ۲‌تا‌۵ میلیون فولیکول‌مو در پوست انسان وجود دارد و در‌این میان موهای سر از اهمیت بیشتری برخوردار هستند. تعداد فولیکول‌های موی بدن ثابت‌بوده و درطول‌زندگی فولیکول جدیدی اضافه‌نمی‌شود.  در سن رشد با افزایش سطح پوست، تراکم فولیکول‌ها کمتر می‌شود.

۱۰۰‌تا۱۵۰‌هزار فولیکول‌مو در پوست‌سر وجود دارند و ۷۵تا۹۰درصد‌از آنها موی ترمینال تولید‌می‌کنند. ۱۰تا‌۲۵درصد‌از فولیکول‌های پوست‌سر کوچک بوده و موهایی ظریف مثل پرز تولید ‌می‌کنند که به موهای ولوس‌(Vellus) معروف‌هستند. به فولیکول‌مو یک غده‌چربی به‌نام غده‌سباسه متصل است که بعد‌از بلوغ ماده‌ای به‌نام سبوم ترشح ‌می‌کند. سبوم ترکیبی‌از تری‌گلیسریدها، استرهای واکس و اسکوالن است و به حفظ یکپارچگی پوست و تنظیم دما کمک‌می‌کند.

انواع فولیکول‌مو (لانوگوـ ولوس‌ـ ترمینال):

در سطح پوست انسان در دوره‌های سنی مختلف ۳‌‌دسته‌مو دیده‌می‌شود(تصویر۱):

۱ـ موی‌لانوگو:

لانوگو یک لغت لاتین به‌معنی پشم است و به موهای نرم‌و‌نازک و بدون‌رنگ در سطح بدن جنین گفته‌می‌شود. این موها در‌حدود ماه‌ ۴ بارداری ظاهر‌شده و در ماه ۸‌یا‌۹ بارداری (‌گاهی بلافاصله بعد‌ازتولد) می‌ریزد.

۲ـ موی ولوس:

در دوره نوزادی موهای ظریف (با قطر کمتر‌از ۴۰میکرومتر) و کوتاه با رنگ‌روشن، تمام سطح بدن به‌جز کف دست‌و‌پا را می‌پوشانند. موهای ولوس بیشتر موهای بدن را تشکیل‌می‌دهند. البته تعداد موهای ولوس در پوست‌سر خیلی کمتر‌از موهای ترمینال است. در ریزش‌مو با طرح مردانه (یا ریزش‌مو با طرح‌ زنانه) موهای ترمینال مینیاتوری‌شده و به موی ولوس تبدیل‌می‌شوند.

۳ـ موی ترمینال یا ضخیم:

در سن بلوغ و دراثر افزایش هورمون‌های‌جنسی، موهای ولوس در نواحی خاصی‌از بدن به موهای ضخیم و بلند و تیره تبدیل‌می‌شوند. همزمان غده‌سباسه متصل به مو نیز بزرگ و فعال‌می‌شود. قطر موهای ضخیم ۵۰ تا۱۵۰میکرومتر بوده و در ناحیه‌سر، ابروها، مژه‌ها، زیربغل و ناحیه تناسلی دیده‌می‌شوند. در آقایان موهای ترمینال در ناحیه صورت (ریش و سبیل)، تنه و ساق پا نیز وجود دارد. رشد موهای بدن در بعضی‌از نژادها شایع‌تر است.

ساختمان فولیکول موی ترمینال:

فولیکول‌مو از قسمت‌های زیرتشکیل شده‌است: درمال‌پاپی، ماتریکس، غلاف‌های ریشه، بن‌یاخته‌ها، عضله راست‌کننده مو و غده سباسه. بالب (پیاز‌مو یا جوانه‌مو) شامل درمال‌پاپی و ماتریکس است.

درمال‌پاپی:

درمال پاپی در عمق درم قرار‌دارد و مرکز کنترل رشد‌مو در فاز آناژن است. درمال‌پاپی از سلول‌های فیبروبلاست و بافت همبند تشکیل‌شده و حاوی قوسی از عروق‌خونی است که سلول‌های ماتریکس را تغذیه‌می‌کند. تقسیم سلولی در پاپی نادر است یا اصلاً انجام نمی‌شود. درمال پاپی با ارسال پیام به سلول‌های درم، رشد‌مو را کنترل‌می‌کند. در چرخه رشد مو درمال پاپی از‌لحاظ آناتومیک ثابت نیست.

ماتریکس:

ماتریکس بخش زایای مو است و از مجموعه‌ای از سلول‌های اپیتلیال تمایز ‌یافته پوستی تشکیل گردیده که از بن‌یاخته‌ها مشتق شده‌اند. ماتریکس بسیار فعال است و با تقسیم سلولی یا میتوز منجر به تشکیل ساقه‌مو و غلاف داخلی ریشه مو می‌‌گردد. سلول‌های جدید تقریباً بلافاصله دچار مرگ سلولی یا اپوپتوز شده و به کراتین (کراتین از جنس پروتئین است) تبدیل‌ می‌گردند. میزان کراتین مو قابل اندازه‌گیری بوده و از شاخص‌های سلامت مو می‌باشد. لابه‌لای سلول‌های ماتریکس، ملانوسیت‌ها دیده‌می‌شوند که سلول‌های رنگدانه‌ساز هستند.

یکی‌از سریع‌ترین بافت‌های بدن از‌نظر میتوز یا تقسیم سلولی، ماتریکس است و به‌همین‌دلیل ماتریکس نسبت به شیمی‌درمانی یا رادیوتراپی بسیار حساس می‌باشد. شیمی‌درمانی و رادیوتراپی، سلول‌های ماتریکس مو را از‌بین‌‌برده و به‌سرعت باعث ریزش‌مو می‌شوند.

غلاف ریشه مو:

غلاف‌ریشه، لایه پوشاننده و محافظ فولیکول‌مو است و رشد مو در داخل آن به‌سمت سطح پوست انجام‌می‌شود. این بخش خود از غلاف خارجی و داخلی تشکیل شده‌است. در قسمت فوقانی فولیکول، عضله کوچکی به غلاف خارجی متصل‌شده که عضله راست‌کننده مو نامیده‌می‌شود. بالاتر‌از عضله، غده‌سباسه به فولیکول‌مو متصل‌شده و ترشح خود‌را روی ساقه مو و سطح پوست تخلیه‌می‌کند.

بن‌یاخته‌های فولیکول‌مو:

بن‌یاخته‌ها، سلول‌های تمایز نیافته چندکاره یا مولتی پوتنت هستند و می‌توانند به بسیاری‌از رده‌های سلولی تخصص‌یافته تبدیل شوند. بن‌یاخته‌های بالغ که در‌سراسر بدن از‌جمله فولیکول‌مو وجود دارند، به نوسازی طبیعی اعضای بدن مانند پوست، خون یا روده کمک‌می‌کنند.

بن‌یاخته‌های فولیکول‌مو در تولید ‌پوست‌و‌مو  نقش مهمی دارند. این سلول‌ها دقیقاً در زیر محل اتصال عضله‌ راست‌کننده مو تجمع یافته‌اند(ناحیه بالج). بن‌یاخته‌ها تحت‌تأثیر درمال پاپی به‌سمت پایین مهاجرت‌کرده و ماتریکس را می‌سازند. البته بن‌یاخته‌ها قادر‌هستند که به‌سمت بالا مهاجرت‌کرده و جایگزین سلول‌های آسیب‌دیده پوست نیز شوند. بدون حضور بن‌یاخته‌ها، بازسازی سوختگی یا جراحت‌های شدید پوست غیر‌ممکن‌است.

چرخه رشد مو:

موهای انسان برخلاف پستانداران دیگر به‌طور مستمر رشد‌نمی‌کند بلکه بعد‌از یک مرحله طولانی رشد، دوره استراحت شروع‌شده و مو می‌ریزد و پس‌از آن موی جدید رشد‌می‌کند. این مراحل را چرخه رشد یا سیکل مو می‌نامند. مدت زمان سیکل مو توسط  ژنتیک فرد تعیین‌می‌شود. معمولاً در‌طول‌‌عمر یک‌فرد، هریک از فولیکول‌های موی‌سر حدود ۲۰‌بار این چرخه را طی‌می‌کنند. در انسان چرخه‌رشد هر فولیکول‌مو مستقل‌از فولیکول‌های دیگر‌است و به‌همین‌جهت به‌طور‌طبیعی در انسان روزانه تعداد کمی‌از موهای سر‌می‌ریزد ولی کل موها به یک‌باره نمی‌ریزد و برخلاف پستانداران دیگر، طاسی کامل و رشد مجدد اتفاق‌نمی‌افتد.

البته در دوره نوزادی و اوایل کودکی رشد موها سینکرونوس است؛ یعنی موهای سر‌ همزمان رشد می‌کند و همزمان می‌ریزد. به‌همین‌جهت طاسی پشت‌سر نوزادان طبیعی است.

چرخه رشد مو ۳مرحله دارد(تصویر۲):

۱ـ آناژن(دوره رشد)

۲ـ کاتاژن(پسرفت)

۳ـ تلوژن(دوره استراحت)

طول دوره رشد موی‌سر به ژنتیک فرد بستگی دارد و ۲‌تا‌۶‌سال است. وقتی آناژن متوقف‌می‌شود (علت توقف رشد مشخص‌نیست)، یک دوره پسرفت در‌حد ۱تا۲‌هفته وجود‌دارد و قسمت تحتانی فولیکول پسرفت می‌کند (کاتاژن). بعد‌از کاتاژن دوره استراحت شروع می‌شود و فولیکول در حال استراحت را تلوژن‌می‌نامند. به‌طور‌طبیعی دوره استراحت ۳‌ماه طول‌می‌کشد. موی تلوژن در‌نهایت در‌اثر شانه‌کردن یا شستشو‌می‌ریزد. با چشم غیر‌مسلح در‌انتهای موی تلوژن، برجستگی سفید‌رنگی دیده‌می‌شود که اغلب با ریشه مو اشتباه گرفته‌‌می‌شود.

بنابراین در چرخه رشد‌مو، بخشی‌از فولیکول‌مو که بالاتر‌از عضله راست‌کننده مو قرار دارد دائمی است و در پوست ثابت شده‌است. ولی ناحیه مابین عضله راست‌کننده مو و درمال پاپی دائمی نیست، بلکه در فاز آناژن تشکیل‌می‌شود و در فاز کاتاژن پسرفت‌می‌کند.

تریکوگرام:

برای درک بهتر تفاوت موی آناژن و موی تلوژن، می‌توان تریکوگرام انجام داد. برای این کار کافی است تا تعداد کمی‌از موهای‌سر را کنده و با بزرگ‌نمایی ۱۰‌برابر، آنها را مشاهده‌کنیم. انتهای موی تلوژن مانند گرز بیضی بوده و بی‌رنگ است. ریشه موی آناژن تیره‌، کشیده و اصطلاحاً آب‌دار یا ژلاتینی است که در‌واقع همان غلاف‌ریشه‌ می‌باشد. در‌شرایط طبیعی ۹۰تا۹۵درصد‌از موهای سر در فاز آناژن و ۵ تا۱۰درصد در فاز تلوژن قراردارند.

اگر موی آناژن‌ کنده شود، درمال پاپی در فولیکول باقی‌می‌ماند و می‌تواند مجدداً تولید مو کند. در پزشکی‌قانونی از ریشه موی آناژن برای استخراج DNA فرد استفاده‌می‌شود ولی موی تلوژن حاوی DNA نمی‌باشد.

تغییرات ساختار فولیکول مو در فاز آناژن:

مکانیسم دقیق شروع آناژن روشن‌نیست. ظاهراً درمال پاپی با ارسال و دریافت سیگنال به درم موجب شروع آناژن می‌شود. در فاز آناژن تعدادی از بن‌یاخته‌ها به‌طرف پایین حرکت‌کرده و به درمال‌پاپی ملحق‌شده و ماتریکس را می‌سازد. ماتریکس مرتباً به بازسازی و نوسازی خود می‌پردازد و ساقه مو  و پوشش فولیکول (غلاف داخلی و خارجی) را تولید‌می‌کند. در‌این‌مرحله پیاز مو یا بالب که شامل درمال پاپی و ماتریکس است، در عمق ۴‌تا‌۵ ‌میلی‌متری درم قرار‌دارد و سرشار از عروق‌خونی، اعصاب و عروق‌لنفاوی است.

ملانوسیت‌ها (سلول‌های رنگدانه‌ساز) هم‌سو با بن‌یاخته‌های فولیکول مو حرکت‌می‌کنند و تنها در دوره آناژن در ماتریکس یافت‌می‌شوند. حضور ملانوسیت‌ها برای رشد و سلامتی فولیکول‌مو  ضروری می‌باشد.

اگزوژن:

تا همین اواخر تصور برآن بود که موی درحال‌استراحت به‌صورت فیزیکی حین شستن و شانه‌زدن کنده‌‌شده و یا با فشار موی در‌حال‌رشد به بیرون هل‌داده می‌شود. اما نتایج تحقیقات جدید نشان‌می‌دهند که این مرحله نیز مکانیسم خاص خودش را دارد (اگزوژن) و غالباً فولیکول توسط هر‌دو مو (در‌حال استراحت و در‌حال‌رشد) اشغال شده‌است.

کنوژن(kenogen):

فاصله زمانی میان توقف‌رشد موی قدیمی و آغاز رشد موی جدید را کنوژن می‌نامند. این مدت با افزایش سن فرد طولانی‌تر می‌شود و در کاهش طبیعی حجم موها در افراد مسن مؤثر است.

ریزش‌مو:

ممکن‌است در فاز رشد‌مو اختلالی ایجاد‌شود و موهای سر ناگهان یا تدریجاً بریزند (افلوویوم). شیفت در نسبت موهای در‌حال‌رشد به موهای در‌حال استراحت (آناژن به تلوژن)، باعث افزایش ریزش موهای تلوژن می‌شود (تلوژن افلوویوم) که مشابه با ریختن پر پرندگان است. علل شایع تلوژن افلوویوم عبارتند‌از:

کاهش‌وزن شدید و ناگهانی، بیماری‌های شدید و یا بعد‌از عمل‌جراحی. به‌طور‌طبیعی موی سر خانم‌ها در دوران بارداری تحت‌تأثیر استروژن‌ها، همزمان وارد فاز آناژن می‌شود و بعد‌از زایمان به‌دلیل توقف ناگهانی آناژن، موها می‌ریزند.

یکی دیگر‌از ویژگی‌های مهم فولیکول‌مو‌، مصونیت آن در‌برابر حمله احتمالی سیستم ایمنی خود فرد است که اصطلاحاً Immune privilege گفته‌می‌شود. این خاصیت در چشم، مغز و اعضای تناسلی مردان ‌نیز وجود دارد. وقتی این مصونیت به‌دلایل ناشناخته از‌بین‌می‌رود، ریزش موی سکه‌ای (آلوپسی آره‌آتا) اتفاق‌می‌افتد.

شایع‌ترین نوع ریـزش‌مو، آلوپسی آندروژنتیـک (ارثی‌/هورمونی) است. هورمون مردانه باعث نازک‌شدن موهای سر افرادی می‌شود ‌که استعداد ژنتیکی طاسی را دارند. در ریزش‌مو با طرح مردانه (‌یا ریزش‌مو با طرح زنانه) موهای ترمینال اصطلاحاً مینیاتوری‌گشته و به موهای ولوس تبدیل‌می‌شوند. ریزش‌مو و طاسی‌سر برای تمامی افراد مبتلا بسیار ناراحت‌کننده است.به‌ویژه در خانم‌ها موجب اضطراب و افسردگی می‌شود!

اطلاعاتی درباره رشد موها:

• فاز آناژن موهای‌سر براساس ژنتیک فرد بین ۲تا۶ ‌سال و گاهی‌تا ۱۰‌سال به درازا‌‌می‌کشد. مدت‌زمان آناژن با بالارفتن سن کاهش‌می‌یابد.

• در شیرخواران چرخه رشد مو‌ها همزمان با سینکرونایز است که این موضوع با بالارفتن سن تغییرمی‌کند؛ به‌نحوی‌که در بزرگسالان، فولیکول‌ها مستقل‌از یکدیگر چرخه‌رشد خود را طی‌می‌کنند.

• در شرایط طبیعی ۹۰تا۹۵‌درصد‌از موهای سر در فاز آناژن و ۵ تا۱۰درصد در فاز تلوژن قراردارند.

• هر تار موی سر ۰/۹ سانتی‌متر درماه یا تقریباً ۱۱‌سانتی‌متر در‌سال رشد‌می‌کند.

• رشد کل موهای‌سر (حدود ۱۰۰۰۰۰فولیکول‌مو) بالغ‌بر ۱۱کیلومتر در‌سال است.

• با فرض اینکه فاز آناژن ۶‌سال طول بکشد، میزان رشد موهای‌سر معادل ۶۶‌کیلومتر است.

• به‌طور‌طبیعی روزانه ۵۰تا۸۰ تار مو درحین شستن یا شانه‌زدن می‌ریزند. هرچه موها بلندتر و تیره‌تر باشند، ریزش‌موها بیشتر به چشم می‌آید.

فولیکولار یونیت:

فولیکول‌های مو در دسته‌های ۲تایی، ۳‌تایی، ۴تایی و به‌ندرت ۵‌تایی از پوست‌سر خارج‌می‌شوند. به‌این دسته‌ها واحدهای فولیکولی یا فولیکولار یونیت‌می‌گویند. اغلب فولیکولاریونیت‌ها از ۲‌یا‌۳ ‌تار مو تشکیل شده‌اند. فولیکولار یونیت‌ها در دوران جنینی شکل‌می‌گیرند (تصویر۳).

ساقه مو (Hair Shaft):

بخشی‌از مو که از داخل پوست بیرون آمده و قابل‌رؤیت است را ساقه مو می‌نامند. هر تار موی انسان از یک‌دسته پروتئین فشرده و مقدار اندکی چربی و مقدار کمی مواد‌معدنی و ویتامین تشکیل شده‌است. در حقیقت تارمو بافت مرده محسوب‌گردیده و سلول زنده یا متابولیسم فعال در‌آن دیده‌نمی‌شود. استحکام تار مو بسیار زیاد است و با وزن مساوی، از فولاد قوی‌تر است.

ساختار مو:

در مقطع عرضی ساقه موی ترمینال ۳‌بخش اصلی کوتیکول، کورتکس و مدولا(مغز مو) مشاهده‌می‌شود.

کوتیکول:

کوتیکول لایه محافظ ساقه‌مو می‌باشد. کوتیکول از کراتین‌های تخصص‌یافته و از ۶تا۸ لایه از سلول‌های مسطح تشکیل‌شده است‌که روی‌ یکدیگر قرار‌گرفته‌اند. کوتیکول طبیعی ظاهری صاف دارد و نور را به‌خوبی منعکس‌می‌کند و مانع اصطکاک مابین ساقه موها می‌شود. درخشندگی و لطافت موها به کوتیکول سالم بستگی‌دارد. عوامل مختلفی مانند علل محیطی، مکانیکی، شیمیایی و حرارت می‌توانند به کوتیکول مو آسیب بزنند. برای مثال دکلره‌کردن به کوتیکول‌مو صدمه‌زده و باعث ایجاد منافذ و آسیب‌های بیشتری ‌می‌شود.

کورتکس:

کورتکس بخش اعظم ضخامت ساقه مو را تشکیل‌می‌دهد و مشخصات مکانیکی مو از‌قبیل استحکام و قدرت کشسانی آن مربوط به کورتکس است. کورتکس حاوی دانه‌های ملانین بوده و رنگ‌مو به تعداد، نحوه انتشار و نوع این دانه‌ها بستگی‌دارد. کورتکس‌مو  از سلول‌های استوانه‌ای فشرده و غنی‌از رشته‌های کراتین ساخته شده‌است.  رشته‌های کراتین از ۴۰۰تا۵۰۰ اسید‌آمینه تشکیل‌شده که با‌ یکدیگر جفت‌شده و پروتوفیلامان را ساخته‌اند. رشته‌های کراتین موازی با محور طولی ساقه‌مو هستند و در ماده زمینه‌ای از جنس پروتئین‌های بدون شکل و غنی‌از گوگرد قرارگرفته‌اند. رشته‌های کراتین حاوی تعداد زیادی از باندهای سیستین حاوی گوگرد بوده و با رشته‌های مجاور، پیوندی محکم برقرار‌می‌کنند. این پیوندهای دی‌سولفیدی، در شکل‌دهی به ساقه مو و دوام و استحکام آن نقشی اساسی دارند و تنها با مواد‌شیمیایی اکسیداتیو مانند رنگ‌مو می‌شکنند.

علاوه‌بر پیوندهای دی‌سولفیدی‌، پیوندهای‌هیدروژنی ضعیف و اتصالات نمکی، زنجیره‌های پلی‌پپتیدی کراتینی را به یکدیگر متصل‌کرده‌اند. آب به‌راحتی این پیوندهای ضعیف را می‌شکند و موی مجعد، موقتاً صاف‌می‌شود. پیوندهای دی‌سولفیدی قوی و باندهای هیدروژنی ضعیف، برای حفظ سلامتی مو حیاتی می‌باشند.

مدولا (مغز مو):

در مرکز موهای‌ضخیم، ناحیه‌ای وجود دارد به‌نام مدولا یا مغز مو که از پروتئین نرم تشکیل شده‌است. مدولا در موهای سفید نیز دیده‌می‌شود. ظاهراً مدولا وظیفه مشخصی در ساختار مو ندارد.