داروهای خانواده استروئیدآنابولیک، قاتلان خاموش

مصرف داروهای خانواده استروئید آنابولیک در طب برای موارد درمانی جایگاه خودش را دارد. ولی مصرف این داروها توسط بدنسازان و ورزشکاران حرفه‌ای اگر جنبه سوء‌ مصرف پیدا نماید می‌تواند بسیار خطرناک باشد. اخیراً مصرف این داروها درمیان جوانان بسیار زیاد شده‌است. در برخی‌از ورزشکاران میزان سوءمصرف این داروها به ۱۰‌تا‌۱۵برابر میزان دوز مجاز می‌رسد. این افراد برای افزایش حجم‌عضلات خود، ‌به‌جای انجام ورزش‌های استاندارد از آمپول‌های حاوی این داروها استفاده‌می‌کنند. اگرچه این داروها سبب افزایش سریع حجم‌عضلات می‌شوند ولی از عوارض مخرب این داروها می‌توان به ‌کوچک‌شدن اندازه بیضه‌ها، افزایش فشارخون،گشادشدن بطن‌چپ‌قلب، نارسایی‌قلبی، نارسایی‌کبدی و ناتوانی‌جنسی و پوکی‌استخوان و... اشاره‌نمود. براساس آمارهای موجود درآمریکا، بیش از سه‌میلیون‌تَن دراین کشور دچار سوء‌مصرف داروهای استروئیدی آنابولیک هستند. این‌داروها شامل Nandrolone decanoate, Methandienone, Stanozolol, Androsterone, Androstane می‌باشند که به‌توصیه مربیان کم‌سواد توسط ورزشکاران به‌صورت خودسرانه تهیه و استفاده می‌گردند.

آمارهای این‌چنینی سبب‌شد تا کنگره آمریکا درسال۱۹۹۰مصرف خودسرانه این داروها را توسط ورزشکاران تیم‌های مختلف ورزشی و خصوصاً باشگاه‌های بدنسازی ممنوع اعلام‌نماید. براساس یک‌گزارش معتبر مشاهده‌شد که نتیجه آزمایش نمونه‌خون بیش‌از ۲۹بازیکن حرفه‌ای بیس‌بال در آمریکا از‌لحاظ مصرف این داروها مثبت بوده‌اند. دریک تحقیق دانشگاهی‌معتبرکه درمورد ۱۴۶۷ورزشکار حرفه‌ای انجام‌شده‌بود، در ۶۴۳تَن میزان چربی‌های‌خون (لیپوپروتئین‌ها) بالا بود. حدود ۳۴۸ورزشکار دارای افزایش فشارخون و ۵۶۱تَن به‌اختلال اندازه‌های بطن‌چپ مبتلابودند. همچنین ۱۰۲تَن دراثر مرگ ناگهانی فوت‌نمودند. طبق تحقیقات انجام‌شده، میزان‌مرگ‌ومیر در ورزشکارانی که به‌صورت مکرر از این داروها برای افزایش قدرت‌عضلانی و حجم‌عضلات استفاده می‌کردند بیشتر بود .

علل اصلی مرگ ناگهانی در ورزشکارانی که بیش‌ازحد از داروهای استروئیدی ازجمله ناندرولون استفاده می‌کنند، به‌جابجایی نامناسب یون کلسیم درون سلول‌های بدن از جمله سلول‌های قلبی مربوط می‌شود. مصرف بیش‌ازحد این داروها سبب افزایش انتقال یون‌کلسیم به‌داخل سلول‌شده و یک مکانیسم مرگ زودرس برای سلول‌های‌قلبی به‌نام مکانیسم اپوپتوز را فعال‌می‌کند. دراین مکانیسم کلسیم ورودی به‌داخل سلول‌های‌قلبی سبب فعال‌سازی میتوکندری‌های درون‌سلول‌ها شده و آنها ماده‌ای به‌نام هولوسیتوکرومC را در درون سلول آزاد می‌کنند. این ماده سمی سبب مرگ سلولی می‌شود. دراین‌حالت بااینکه عروق قلب مشکلی ندارند و هیچ‌گونه گرفتگی یا ترومبوز در رگ‌های قلبی دیده‌نمی‌شود ولی سلول‌های ماهیچه قلب دچار یک دگردیسی مرگ‌آفرین(اپوپتوز)شده و با مردن این سلول‌ها قلب به ناگهان دچار توقف می‌شود. لذا در ورزشکارانی‌که به‌علت ایست‌قلبی فوت‌می‌نمایند باید ردپای سوءمصرف استروئیدها را حتماً جستجوکنیم.

مصرف بی‌رویه استروئیدهای آنابولیک سبب‌افزایش میزانLDL کلسترول‌گشته و درنهایت سبب تشدید اختلالات عروق کرونر به‌میزان ۳تا۶ برابر خواهدشد. این فرایند با تحریک آنزیم‌کبدی تری‌گلیسریدلیپاز و افزایش کاتابولیسمLDL اجرا می‌گردد.

میزان افزایش LDL در این ورزشکاران ممکن است تا به ۵۹۶mg/dl رسیده و از طرف‌دیگر میزان چربی‌مفید بدن(HDL) به‌سطح بسیار پایینی تنزل می‌کند. تمامی این شواهد سبب تشدید خطر ابتلا به بیماری‌های کرونری قلبی در جوانان خواهد شد. لذا در ورزشکارانی که به‌بیماری‌های کرونری زودرس مبتلا‌می‌شوند، احتمال سوء‌مصرف داروهای استروئیدی پیش‌گفته وجود دارد. در یک ورزشکار میزان چربی‌مفید تا کمترین اندازه رسیده‌بود (دراثر مصرف این داروها).

نکته بسیار مهم این‌است که این روند کاهش‌HDL  و افزایشLDL در عرض نه‌هفته پس از آغاز مصرف این داروها مشاهده خواهندشد که نشانگر تأثیر بسیار‌مخرب سوءمصرف این داروهاست و اگر جلوی این حرکت مخرب گرفته‌نشود، به‌سرعت سبب اختلالات عروقی درفرد خواهدشد که نهایتاً به سکته‌های‌قلبی و مرگ‌زودرس خواهدانجامید. این یافته‌ها اهمیت نظارت شدید و جدی برمصرف بی‌رویه این داروها در بین ورزشکاران و خصوصاً توسط مربیان کم‌سواد و بدون اطلاعات علمی را صدچندان می‌نماید. مربیانی‌که باقول افزایش‌سریع حجم عضلات درجوانان،  آنها را تا ورطه مرگ‌ناگهانی و سکته‌های مغزی و قلبی و ناهنجاری‌های جنسی و روانی خواهندرساند.

خبرخوب این‌است که اگر این مصرف بی‌رویه قطع‌شود احتمال برگشت وضعیت چربی‌های مفیدومضر در خون وجود دارد. ولی متاسفانه توجهی به‌این مورد اعمال‌نشده و این عملکرد اشتباه هر روز بیشتر می‌شود.

• تأثیر دارو برافزایش فشارخون:

بسیاری از ورزشکاران بدنساز با مصرف بی‌رویه این داروها به فشار‌خون‌های بسیاربالا تا اندازه۱۹۵/۱۱۰mm Hg دچارمی‌شوند و از این‌مشکل بی‌اطلاع هستند. لذا همکاران محترم پزشک باید دراین موارد و هنگامی‌که بامشکل فشارخون‌بالا درجوانان ورزشکار روبرو هستند حتماً باید مشکل سوءمصرف مواد فوق را درنظر داشته و از آنان درمورد این موضوع بپرسند.

• تأثیر دارو بر لیپرتروفی بطن‌چپ:

در بسیاری از ورزشکارانی که‌دچار سوءمصرف استروییدهای آنابولیک هستند بطن‌چپ دچار هایپرتروفی‌شده و این‌امر سبب اختلال در برون‌ده قلبی و نهایتاً نارسایی‌قلبی و مرگ‌زودرس خواهدشد.

لذا به‌نظر می‌رسد که مصرف بی‌رویه این داروها از طریق مکانیسم هایپرتروفی بطن‌چپ (آغاز روندآپوپتوز) و افزایش فشارخون سبب‌کاهش عملکردقلبی و نهایتاً ایست‌قلبی می‌شوند. علاوه‌براین درمورد گرفتگی‌عروق به‌علت برهم‌ریختن غلظت چربی‌های مفیدHDL و مضرLDL نیز باید توجه داشت.

در تحقیقات انجام‌شده بااستفاده از روش اکوکاردیوگرافی‌ برای ارزیابی عوارض‌قلبی، سوءمصرف داروهای استروئیدی آنابولیک مشاهده‌شده و ضخامت دیواره بین‌بطنی دراین ورزشکاران نسبت به‌افرادی‌که از‌این داروها استفاده‌نمی‌کنند افزایش یافته‌بود.

از‌طرف‌دیگر محققان با استفاده از روش اکوکاردیوگرافی مشخص‌نمودند که قطر دیواره‌خلفی بطن‌چپ همراه با دیواره بین‌بطنی افزایش یافته‌بود.

همچنین مشاهده شد که با مصرف مکررتستوسترون اندازه قطر انتهای دیاستولی بطن چپ نیز افزایش یافته‌بود.

• تأثیر سوءمصرف استروئیدهای آنابولیک برمرگ ناشی‌از اختلالات‌قلبی:

طبق تحقیقات انجام شده سوءمصرف استروئیدهای آنابولیک می‌تواند سبب افزایش نیاز بافت‌های‌قلبی نسبت‌به اکسیژن و نهایتاً سبب ایسکمی گردند. درصورتی‌که یک ورزشکار حرفه‌ای خصوصاً در رشته بدنسازی به‌طور مکرر از‌این دارو‌ها استفاده‌نماید، افزایش چربی‌های ‌مضر سبب بروز آترواسکلروز زودرس‌شده وهمراه با ایسکمی بافت‌های‌قلبی می‌تواند سبب سکته‌های قلبی ناگهانی گردد.

سوءمصرف استروئیدهای آنابولیک سبب ترشح یک ماده ‌قوی به‌نام ترومبوکسانA2 و کاهش‌تولید پروستا‌سیکلینI2 (مهارکننده تجمع پلاکت‌ها)شده و نهایتاً با مجتمع‌شدن پلاکت‌های‌خون در عروق‌قلبی میزان فیبرین افزایش خواهد‌یافت.

به‌این‌دلیل درمقام یک پزشک همواره در جوانان ورزشکاری که به‌دلیل نامشخص و بدون عوامل خطرساز دچار ایسکمی قلبی می‌شوند، باید حتما به سوءمصرف استروئیدهای آنابولیک شک‌نماییم. زیرا این روند ممکن‌است به‌مرگ ناگهانی این افراد ختم شود.

در‌این راستا به ‌مقاله دکتر مک‌ناتل و همکارانش باید اشاره‌نماییم که براساس این‌مقاله یک ورزشکار بدنساز ۲۲ساله دچار مشکلات قلبی و اختلا لات چربی خون شده بود. نکته‌جالب این بود که در سابقه خانوادگی او هیچ‌یک از افراد خانواده دچار این مشکل نبودند و از‌این‌رو احتمال ژنتیکی‌بودن این اختلالات در غلظت‌های چربی‌های مضرLDL  و مفیدHDL  ردمی‌شدند. با‌این‌وجود در‌این فرد به‌علت مصرف بسیار زیاد و مکرر این نوع داروها میزان چربی مضر LDL به 596mg/dl و میزان چربی مفید HDL به14mg/dl رسیده بود.  

البته با قطع‌مصرف این‌داروها میزانHDL به ۳۵mg/dl و میزانHDL به ۲۲۰mg/dl رسیدند و این نتیجه نشان‌می‌دهد که با قطع مصرف این داروها می‌توان از ضررهای بیشتر در سیستم قلب‌و‌عروق جلوگیری نمود. ولی متأسفانه دربسیاری‌از موارد این‌کار زمانی انجام‌می‌شود که آسیب‌های شدیدی به عروق دیواره قلب وارد شده و دیگر نمی‌توان انتظار یک قلب سالم را برای یک فرد جوان داشت و حتی ممکن‌است زنده‌بودنش نیز به‌مخاطره افتاده باشد.

در تصویر مندرج درمقاله، نوار قلبی الکتروکاردیوگرام جوان ورزشکاری(بدنساز) را ملاحظه‌می‌نمایید که ۲۵سال داشته و به‌علت مصرف مکرر و د‌رازمدت ناندرولون دچار سکته حاد قلبیAcute MIشده‌است‌.

او دارای هیچ‌کدام ازعوامل خطرساز قلبی نبوده است (فشار‌خون، مصرف دخانیات، دیابت و...).

در الکتروکاردیوگرام، وجود موجQ پری‌کوردیال در لیدهای قدامی(Anterior precordial Q waves) و بالارفتن قطعهST مشاهده می‌شود.

در آنژیوگرافی یک ترومبوز بزرگ و حجیم در شریان پایین رونده کرونری قدامی قلب مشاهده شد که با انجام تکنیک ترمبولیز تحت‌درمان قرارگرفت.

• اختلالات ضربان قلب در ورزشکاران مصرف‌کننده داروهای استروئیدی آنابولیک:

اختلالات ضربان قلب در‌این افراد بسیار خطرناک بوده و شامل فیبریلاسیون دهلیزی، فیبریلاسیون‌بطنی، تاکیکاردی بطنی و همچنین ضربان‌های نابه‌جای فوق بطنی و بطنی می‌باشند. وجود هریک از اختلالات ریتم‌بطنی به‌تنهایی می‌تواند سبب مرگ ناگهانی در محل ورزش و یا در هنگام استراحت و یا حتی درخواب شود.

در این راستا به گزارش دکتر هاس‌مان و همکارانش اشاره‌می‌کنیم که طبق ‌آن، یک مرد ۲۲ساله ورزشکار بدنسازی به‌علت ایست‌قلبی فوت نموده‌بود‌. او به‌مدت چندسال به‌صورت دوره‌ای از داروهای استروئیدی برای افزایش حجم عضلاتش استفاده‌می‌کرد. در کالبدشکافی این فرد مشاهدشد که او به هایپرتروفی بطن‌چپ و فیبروز سلول‌های قلبی دچار‌شده و در‌اثر سکته حاد قلبی و ایست قلبی فوت نموده‌بود.

در یک گزارش‌دیگر، دکتر دیکرمان از جوان فوت‌شده ۲۰‌‌ساله‌ای می‌گوید که برای افزایش حجم عضلاتش هفته‌ای ۷۰۰‌میلی‌گرم از داروهای استروئید آنابولیک (ناندرولون و....) به‌صورت تزریقی استفاده‌می‌کرد. در کالبدشکافی قلب این جوان مشاهده‌شد که اندازه قلب او ۲‌برابر قلب معمولی شده بود. این امر نشانگر افزایش حجم دیواره‌های قلب و اختلال شدید عملکرد قلبی‌است که به‌سرعت منجر به ایست‌قلبی خواهدشد.

• نتیجه‌گیری‌:

مصرف بی‌رویه و مکرر داروهای استروئیدی آنابولیک، امروزه سبب میزان مرگ‌ومیر بالایی درمیان جوانان می‌شود. این مشکل ‌امروزه درتمامی جوامع پیشرفته و درحال‌توسعه به‌عنوان یک معضل بهداشتی معرفی شده‌است.

در کشورهای پیشرفته محدودیت‌های شدیدی برای استفاده از‌این داروها ازطرف مراجع قانونی وضع شده‌است. با‌این‌حال مصرف این داروها همچنان درمیان جوانان ادامه‌دارد. 
کمترین عارضه مصرف این داروها، ازبین‌رفتن توان‌جنسی و ایجاد اختلالات‌کبدی و مشکلات‌روانی است. برای جلوگیری از‌این مصیبت‌بهداشتی که دراثر بی‌اطلاعی جوانان ممکن‌است برایشان ایجادشود، اولین‌گام آگاه‌سازی‌والدین و خود ورزشکاران از عوارض این داروها می‌باشد که با کمک رسانه‌های عمومی امکان‌پذیر است. ازسوی‌دیگر تمامی مربیان بدنسازی باید حتماً در جلسات آموزشی‌مدوّنی‌که ازسوی مسئولان محترم بهداشت و درمان ارائه‌می‌شوند، از جدید‌ترین اطلاعات درمورد عوارض این داروها باخبر شوند ‌و درصورتی‌که ‌به‌رغم این اطلاع‌رسانی‌ها مواردتخلف مشاهده‌شوند، مربیان خاطی باید طبق قانون و همانند سایر کشورهای پیشرفته مسئولیت این کار را برعهده گیرند.

مجلس محترم و قوه محترم قضائیه به‌سرعت نسبت‌به ‌وضع قوانین جدی برای جلوگیری از‌این خطاها اقدام نمایند.

تمام داروخانه‌ها درمورد توزیع این داروها فقط براساس نسخ پزشکان اقدام نمایند.

درنهایت همانند تمامی کشورهای پیشرفته‌جهان، پزشکان علاقه‌مند به فیزیولوژی و بیماری‌های مرتبط با فعالیت‌های ورزشی، تحت آموزش دوره‌های ‌کوتاه‌مدت ‌تخصصی قرارگرفته و تمامی مراکز ورزشی موظف به استفاده از پزشکان‌آموزش دیده به‌صورت منظم گردند.

همچنین مراکز بدنسازی و ورزشی تحت‌نظارت دقیق وزارت‌محترم بهداشت قرارگرفته و یک‌پزشک به‌صورت دائمی به‌عنوان مسئول‌فنی در‌این مراکز فعالیت داشته باشد.

Ref:

Suraj Achar, MD,* Armand Rostamian, BS, and Sanjiv M. Narayan, MB, MD , Cardiac and Metabolic Effects of Anabolic-Androgenic Steroid Abuse on Lipids, Blood Pressure, Left Ventricular Dimensions, and Rhythm, Am J Cardiol. Author manuscript; available in PMC Published in final edited form as:Am J Cardiol. 106(6): 893–901