استفاده از شیرین‌بیان در طب‌سنتی ایران و کاربرد آن در پزشکی نوین

برخی‌از شرکت‌های داروسازی داخلی، داروهایی به‌شکل قرص‌، شربت و قطره تولید‌کرده‌اند و آنها را برای درمان زخم معده و دوازدهه‌، ترشح زیاد اسید و نفخ معده و نیز پیشگیری‌از ایجاد زخم پپتیک در مصرف همزمان با داروهای ضد التهابی غیر استروئیدی (NSAIDs) مفید دانسته‌اند. این داروها از عصاره  شیرین‌بیان تهیه شده‌اند‌. دربرخی ازاین  فراورده‌های دارویی‌، علاوه‌بر شیرین‌بیان، از عصاره گیاهان دیگر مانند عصاره گل‌های کالندولا و پودر ریشه ختمی‌، بابونه و بومادران نیز استفاده‌شده‌است‌. شرکت‌های خارجی نیز داروهایی از شیرین‌بیان برای درمان ناراحتی معده مانند سوزش سردل‌(Heartburn)، ریفلاکس(Reflux) و زخم‌معده تولید و عرضه‌کرده‌اند که برخی‌از فراورده‌های دارویی آنها به‌صورت‌DGL  یعنی‌‌Deglycyrrhizinated  Licorice (حذف ماده گلیسریزین) می‌باشد‌. DGL یعنی عصاره خاصی‌از شیرین‌بیان که مادهGL آن‌را گرفته‌اند و در‌نتیجه عوارض پزودوآلدوسترونیسم (Pseudoaldosteronism) ناشی از شیرین بیان را ندارد. باید توجه‌داشت که براساس پژوهش‌های مختلف، DGL در بهبود زخم‌های دوازدهه نیز مؤثر است‌. تحقیقات دانشگاهی در‌این مورد نشان‌‌داده است که اثر‌DGL‌، با خاصیت ضد‌اسیدها، اختلاف چشمگیری ندارد‌. پزشکان سنتی برخی‌از کشورها، از صدها‌سال پیش‌از میلاد‌مسیح شیرین‌بیان را می‌شناختند و برای درمان بیماری‌های دستگاه‌گوارش و نیز شیرین‌کردن مزه تلخ داروها از آن استفاده‌می‌کردند. به‌طور‌کلی از شیرین‌بیان برای درمان برخی‌از  زخم‌های گوارشی،  بهبود عملکرد غدد فوق‌کلیوی و نیز برای کاهش نشانه‌های سندرم پیش‌از قاعدگی (PMS‌) استفاده‌شده است. پژوهش‌های اخیر نشان‌داده است که عصاره شیرین‌بیان، علاوه‌بر درمان ریفلاکس و زخم معده‌، می‌تواند در بهبود دردهای روماتیسمی و نیز بیماری آدیسون نیز مؤثر واقع‌شود‌. گلیسیریزیک اسید و هورمون‌های کورتیکوستروئیدی موجود در ریشه شیرین‌بیان التهاب را کاهش‌می‌دهند.

شیرین‌بیان (LiquoriceیاLicoric)که در طب‌سنتی ایران با نام سوس و ریشه آن را با‌نام اصل‌السوس می‌شناختند، گونه‌های مختلف دارد.  شیرین‌بیان بومی مناطقی است که آب‌و‌هوای مدیترانه‌ای دارند‌. چند‌گونه از شیرین‌بیان به حالت خود‌رو در نواحی مختلف ایران از شمال تا جنوب و از شرق تا غرب کشور می‌روید‌. نام علمی شیرین‌بیان Glabra L.Glyctrrhiza  است و به خانواده  نخود تعلق  دارد که شکل آن در زیر مشاهده‌می‌شود‌.

شیرین‌بیان گیاهی است علفی و پایا که ساقه هوایی دراز دارد و گل‌های آن به‌رنگ آبی و بنفش و زرد و سفید می‌باشند. بلندی ساقه شیرین‌بیان به ۱‌تا‌۲‌متر می‌رسد‌. برگ‌های شیرین‌بیان مرکب است و برگچه‌های متعدد  با کناره صاف دارد‌. ریشه این گیاه نیز بسیار وسیع و عمیق و در‌عین‌حال چوبی‌می‌باشد و رنگ قهوه‌ای یا سیاه دارد‌. مغز این ریشه‌ها زردرنگ است و مزه شیرین دارد‌. همین ریشه‌های شیرین‌بیان است که در فراورده‌های غذایی و دارویی وارد‌می‌شوند. در شکل زیر ریشه شیرین‌بیان دیده‌می‌شود:

ماده مهم ریشه شیرین‌بیان ساپونین(Saponin) به‌نام گلیسیریزین (Glycyrrhizin)  است که شیرینی آن بیش‌از ۵۰ برابر شیرینی شکر است و میزان آن  در ریشه‌های خشک‌شده گیاه حدود ۱۰‌در‌صد می‌باشد‌. ساختمان و اثر گلیسیریزینک‌اسید (Glycyrrhizinic Acid‌) و گلیسیرتینیک‌اسید (Glycyrrhetinic Acid) موجود در ریشه شیرین‌بیان شبیه هورمون های آدرنال (Adrenal Steroids) است. در شکل زیر فرمول شیمیایی گلیسیریزین یا  Glycyrrhizinic Acid نشان‌داده شده‌است‌.

ترکیبات متعدد دیگری مانند فلاوونوئید (Flavonoids) و لیکوییریتوزید(Liquiritoside نیز در ریشه شیرین‌بیان وجود‌دارند که هر‌یک اثر مشخصی در کارکرد بدن دارند‌. همانطور‌که گفته‌شد گلیسیریزین اثری مانند کورتیزون نیز دارد و سطح پروستاگلاندین را افزایش‌می‌دهد. ترشحات معده را کاهش‌می‌دهد و در ترمیم و بهبود زخم معده مؤثر واقع‌می‌شود. خواص  ضد‌التهابی دارد و در طب‌سنتی برای درمان روماتیسم و التهاب مفصلی تجویز‌ شده‌است‌. ترکیبات فلاوونوئیدی شیرین‌بیان که از نوع فلاوان (Flavan) و چالکون (Chalcone) هستند، خاصیت آنتی‌اکسیدانی‌، ضدباکتریایی، ضد‌قارچی‌، ضد‌روماتیسمی و ضدتوموری نشان‌می‌دهند‌.                                                        

در یکی‌از بروشورهای دارویی این محصول اشاره شده‌است که «... اثرات درمانی شیرین‌بیان مربوط به فلاونوئید‌های مختلف موجود در آن است که این ترکیبات باعث افزایش سطح پروستاگلاندین‌ها در مخاط قسمت فوقانی دستگاه گوارش می‌شوند...» و در برگه دیگری که به اثر درمانی شیرین‌بیان اشاره‌شده، آمده‌است که‌: «... بر‌اساس بررسی‌های بالینی کنترل‌شده، اسید گلیسیریزینک و اگلی کون اسید گلیسیریزینک ترمیم و بهبود زخم‌معده را سرعت می‌بخشد. نحوه اثر آن روی زخم‌معده و اثنی‌عشر به‌این‌ترتیب است که شیرین‌بیان موجب افزایش گردش‌خون در ناحیه آسیب‌دیده شده و تعداد سلول‌های مولّد موکوس محافظ مخاط را افزایش می‌دهد. به‌این‌ترتیب میزان تولید موکوس را زیاد‌کرده و زمان فعال‌بودن سلول‌های مژه‌ای را افزایش می‌دهد. پژوهش‌های بالینی متعدد، مؤثر‌بودن شیرین‌بیان را در درمان زخم‌معده و اثنی‌عشر به اثبات رسانیده‌اند...».

در طب‌سنتی‌، شیرین‌بیان را برای درمان  آسیب‌های ریوی و تسکین سرفه و درمان برونشیت،  اسپاسم ماهیچه‌ها‌، روماتیسم و ورم مفصل‌ها‌، تجویز  می‌کردند. با‌توجه به شیرینی زیاد شیرین‌بیان‌، برخی‌از کشورها برای شیرین‌کردن فراورده‌های‌غذایی از‌آن   استفاده‌می‌کنند و برای طعم‌دادن به محصولات دخانی خود‌، مانند توتون‌های پیپ و سیگار آن‌را به‌کارمی‌برند. در کشورهای غربی شکلات و آب‌نبات‌هایی با شیرین‌بیان تولید‌کرده‌اند و در برخی‌از نوشابه‌ها  نیز آن‌را وارد نموده‌اند‌.

برای بهبود بیماری‌های دستگاه‌گوارش‌، مانند التهاب یا زخم دیواره معده یا روده و کاهش ریفلاکس معده، می‌توان از چای شیرین‌بیان کمک‌گرفت.  نوشیدن روزانه ۳ فنجان از دم‌کرده یا جوشانده  ملایم ریشه شیرین‌بیان اثر مدر، ضد‌التهاب و ضد‌اسپاسم دارد و می‌تواند لینت‌بخش ملایمی نیز به‌شمار‌آید‌. برای این منظور می‌توان ۲‌تا‌۴‌گرم از ریشه پودر‌شده شیرین‌بیان را در ۱‌فنجان آب‌جوش به‌مدت ۱۰‌دقیقه دم‌کرده و آن‌را نوشید‌. برای تهیه جوشانده آن نیز می‌توان ریشه شیرین‌بیان بدون پوست را به‌مدت ۳دقیقه جوشانید و پس‌از خنک‌شدن مصرف‌کرد. دم‌کرده ریشه شیرین‌بیان برای برطرف‌کردن التهاب مخاط برونش‌ها و خارج‌کردن خلط‌سینه نیز مفید واقع‌می‌شود و می‌توان روزانه ۲‌تا‌۳‌ فنجان از دم‌کرده آن‌را در‌این موارد  نوشید‌. در‌عین‌حال می‌توان با افزودن رازیانه‌، بابونه و یا بومادران به دم‌کرده شیرین‌بیان، دم‌نوش‌هایی با مزه و بوی متفاوت تهیه‌ نمود‌.
البته باید توجه‌داشت که نباید در مصرف شیرین‌بیان زیاده‌روی کرد‌. همان‌طور که اشاره‌شد،  شیرین‌بیان اثری شبیه آلدوسترون دارد که در متابولیسم الکترولیت‌ها‌، به‌ویژه سدیم وپتاسیم نقش دارد. از‌این‌رو توصیه‌می‌شود کسانی‌که ازدیاد فشارخون و یا ناراحتی‌های کلیه و قلب دارند و نیز زنان باردار و شیرده، بدون تجویز پزشک از نوشیدن دم‌کرده و یا جوشانده شیرین‌بیان بپرهیزند. آگاهی اشخاص از اثر مینرالوکورتیکوئیدی ریشه  شیرین‌بیان  سبب‌می‌شود که از مصرف نادرست و بی‌رویه  شیرین‌بیان بپرهیزند و آن را همراه با داروهایی مانند تیازید‌ها که سبب دفع پتاسیم می‌شوند، استفاده‌نکنند. در بروشور دارویی شیرین‌بیان نیز به بیماران توصیه شده‌است که از مصرف مقادیر زیاد و درازمدت فراورده‌های حاوی شیرین‌بیان و همراه با داروهایی که تداخل دارویی ایجاد‌می‌کنند، خودداری نمایند. تجویز همزمان فراورده‌های حاوی شیرین‌بیان با کورتیکوستروئیدها و داروهای هورمونی نیز باید با احتیاط بسیار صورت‌گیرد. این هشدارهای دارویی ایجاب‌می‌نماید که افراد خودسرانه از داروهای گیاهی استفاده‌نکنند‌.

Rebecca L.Johnson, The Word of Medicinal Herbs.