استفاده‌ از روغن معطّر اسطوخدوس در طب‌سنتی و پزشکی‌نوین

بقراط که درسال۴۷۰ پیش‌از میلاد‌مسیح در یکی‌از جزایر یونان به‌دنیا‌آمد و به‌عنوان پدر علم‌طب شناخته‌شد، گیاه اسطوخدوس را می‌شناخته و به اثرهای درمانی آن اشاره نموده‌است. آن حکیم‌بزرگ در‌آن دوره، اسطوخدوس را برای درمان تشنج و رفع بی‌خوابی تجویز نموده‌است. مانند یونان، در مصر و روم قدیم نیز پیشینیه استفاده‌از اسطوخدوس مشاهده‌شده و از‌آن برای رایحه‌درمانی نیز استفاده‌نموده‌اند. در ایران‌باستان نیز هم در مکتب مزدیسنا و هم درمکتب اکباتان با استفاده‌از این گیاه به درمان برخی‌از بیماری‌ها می‌پرداختند و آن‌را برای معطر ساختن حمام، البسه و رختخواب به‌کارمی‌بردند. ارور پزشکان دوره هخامنشیان (پزشکانی که با داروهای‌گیاهی به‌درمان بیماری می‌پرداختند) اسطوخدوس را گیاهی دارویی می‌دانستند و درموارد متعدد از‌آن استفاده‌‌می‌نمودند. پزشکان نامداری مانند پورسینا، نویسنده کتاب‌قانون و سیداسماعیل‌جرجانی، نویسندة کتاب ذخیره خوارزمشاهی(دایره‌المعارف بزرگ پزشکی به‌زبان‌پارسی)، اسطوخدوس را به‌عنوان گیاهی دارویی می‌شناختند و آن را برای تسکین‌درد، ایجاد آرامش و خواب آرام و منظم، مؤثر می‌دانستند. پورسینا اسطوخدوس را گیاهی می‌دانست که می‌توان آن‌را به‌عنوان جاروی‌دماغ (پاکسازی‌روح و روان) برای درمان بیماری‌های عصبی و روانی تجویز نمود.

اسطوخدوس از گیاهان دارویی تیره نعناع می‌باشد که در زبان انگلیسی به‌نام Common lavender شناخته می‌شود. برخی دیگر از گیاهان دارویی خانواده نعناعیان(Lamiaceae) را می‌توان شامل نعناع، پونه، آویشن، مریم‌گلی، مریم نخودی، ریحان، بادرنجبویه، فرنجمشک، مرزنجوش و زوفا دانست.

اسطوخدوس(Lavandula)، از واژه یونانی به‌معنای شوینده و تمیزکننده گرفته شده‌است. زیرا همانطور که اشاره‌شد، در قدیم آن را برای معطرکردن (و احتمالاً  برای پیشگیری‌از بیدزدگی) البسه شسته‌شده و رختخواب به‌کار می‌بردند و بسیاری از پزشکان سنتی نیز برای درمان برخی بیماری‌ها از آن استفاده‌می‌نمودند.

گیاه اسطوخدوس بانام علمیLavandula angustifolia، به‌طور وحشی در نواحی‌مدیترانه، جنوب‌غربی آسیا تا جنوب‌شرقی هند و بسیاری از مناطق دیگر می‌روید و همچنین باتوجه به ارزش‌درمانی و کاربرد صنعتی‌آن، درکشورهای گوناگون پرورش‌می‌یابد. گل‌های این گیاه که به‌شکل سنبله روی پایه قراردارد، با بوی دلپذیر خود سیستم اعصاب‌مرکزی را آرام می‌سازد.

در رایحه‌درمانی یا آروماتراپی(Aromatherapy)که یکی‌از شاخه‌های پزشکی‌جایگزین (Alternative medicine) به‌شمار‌می‌آید، از اسانس روغنی‌گیاهان دارویی استفاده‌شده که به درمان برخی‌از بیماری‌ها کمک‌می‌نمایند.

همانطور که درابتدا اشاره‌شد، از قدیم دربسیاری از کشورها مانند مصر،یونان، روم، چین و هند از بوی‌خوش روغن‌های معطرگیاهان برای خوش‌بوکردن فضا و ایجاد آرامش و خواب‌راحت استفاده‌نموده و برای گندزدایی و رعایت‌بهداشت و پیشگیری و درمان برخی‌از بیماری‌ها، روغن گیاهان معطر را تجویز‌می‌نمودند. نگهداری اسطوخدوس در گنجه لباس‌ها و رختخواب، بوی‌مطبوعی به لباس‌ها‌ می‌داد و از بیدزدن آنها نیز پیشگیری‌می‌نمود. آنها معتقدبودند که سوزاندن گیاهان‌معطر نه‌تنها فضا را خوشبو و دلپذیرمی‌سازد بلکه از پیدایش بیماری‌ها (با کشته‌شدن باکتری‌ها و عوامل بیماری‌زا) نیز پیشگیری‌می‌نماید. همچنین اعتقاد داشتند که با بوی‌خوش این گیاهان می‌توان درد و الم را تسکین داد، از اضطراب و پریشانی کاست، با افزایش انرژی نتیجه کار را بهبود‌بخشید، حافظه را تقویت‌ وبه سلامت پوست‌و‌مو کمک‌نمود. البته نمی‌توان انتظارداشت که آنها ترکیبات شیمیایی گیاهان دارویی را مانند امروز بدانند و از اثرات اسانس گیاه از راه بویایی برمغز، به‌ویژه روی سیستم limbic آگاه باشند. نتیجه تحقیقات متعدد تأیید‌نموده که استنشاق‌عطر و بوی‌اسطوخدوس اثر آرام‌بخشی دارد. براساس همین پژوهش‌ها برخی‌از شرکت‌های داروسازی به تهیه فراورده‌هایی‌از اسطوخدوس پرداخته‌اند. یکی‌از شرکت‌های داروسازی داخلی نیز باعرضة قطره اسطوخدوس آن را برای رفع خستگی، بهبود افسردگی و کاهش‌اضطراب معرفی‌نموده و اثر آن‌را آرام‌بخش دانسته است.

بررسی‌های دانشگاهی که روی زنان مضطرب انجام شده‌ و برای کاهش‌اضطراب و ایجاد آرامش در آنها از اسطوخدوس استفاده‌نموده‌اند، نشان‌می‌دهد که اسانس اسطوخدوس به‌طور معنی‌داری اضطراب آنهارا کاهـش‌داده‌است. نتیـجه ایـن بـررسی که درمقـاله‌ای باعنوان‌: «Lavender Reduces Signs of Anxiety in Women» ارائه‌شده‌، نشان‌می‌دهد که درمواردی اثر روغن اسطوخدوس به «میزان داروهایی مانند زاناکس(Xanax)، والیوم(Valium) و حتی پروزاک(Prozac) مؤثر‌بوده و اضطراب بانوان را کاهش‌داده است.

قـرص زاناکس یـا آلپرازولام از‌گـروه دارویی بنزودیازپیـن‌ها‌ (Benzodiazepines) مانند دیازپام، کلونازپام و لورازپام می‌باشد که برای کنترل بیماری‌هایی مانند اضطراب، بی‌قراری، وحشت‌زدگی، بی‌خوابی و برخی دیگر‌از اختلالات‌روانی تجویز‌می‌گردد.

فلوکستین(Fluoxetine) بانام تجاری پروزاک(Prozac) دامنة کاربرد وسیعی دارد و به‌عنوان یک مهارکننده بازجذب سروتونین(SSRI) و با اثر بر مواد‌شیمیایی موجود درمغز که ممکن‌است موجب بروز ترس، اضطراب و افسردگی شوند، اضطراب و افسردگی را کنترل‌می‌نماید.

در ‌برخی‌از دانشگاه‌های ایران نیز پژوهش‌هایی درمورد تأثیر اسانس اسطوخدوس(رایحه‌درمانی بااسطوخدوس) انجام شده‌است که نشان‌می‌دهد اسانس‌لاواندر می‌تواند به‌عنوان درمان مکمل، درد بیماران را پس‌از عمل‌جراحی سزارین کاهش‌دهد. پژوهش‌های دیگر دانشگاهی‌که دراین‌زمینه انجام‌شده نشان‌داده‌است که استفاده‌از اسطوخدوس درحوزه رایحه‌درمانی، درمواردی به‌طور معنی‌داری از شدت‌درد کاسته‌است. نتیجه برخی‌از بررسی‌ها نشان‌می‌دهد که استشمام بوی اسطوخودوس، اضطراب هنگام زایمان را در زنان کاهش‌داده و از ترشح کورتیزون کاسته و تولید سروتونین (هورمون شادی و آرامش) را افزایش‌می‌دهد.

بررسی‌های دیگری نشان‌داده‌ که رایحه درمانی با اسانس اسطوخودوس می‌تواند اختلال‌خواب را برطرف سازد‌. بررسی‌هایی‌که پیرامون اختلال‌خواب بیماران همودیالیزی انجام‌شده‌، نشان‌می‌دهد که رایحه‌درمانی با اسانس لاواندر کیفیت خواب این بیماران را بهبود بخشیده‌است. پژوهش‌های دیگری نیز نشان‌دهندة اثر اسانس اسطوخدوس در کاهش اضطراب و بهبود خواب افراد می‌باشد.

تردیدی نیست که شواهدی وجود‌دارد که نشان‌می‌دهد آروماتراپی می‌تواند به بهبود کلی سلامت انسان کمک‌نماید، درعین‌حال باید توجه داشت که گزارش‌های علمی نتوانسته‌اند نقش درمانی آروماتراپی را به‌درستی مشخص نمایند. بوی اسانس اسطوخدوس بر ناحیه‌ای از مغز اثرمی‌گذارد و با ثبت فعالیت الکتریکی‌مغز با الکترو آنسفالوگرافی، می‌توان به‌اثر اسطوخدوس بر امواج‌مغزی آگاه شد. بررسی‌هایی نشان‌می‌دهد که اسانس گیاه اسطوخدوس امواج آلفای پشت‌مغز را افزایش‌می‌دهد. این فرکانس‌ها نشان‌دهنده ایجاد آرامش درفرد می‌باشد که بارها مورد بررسی قرارگرفته‌اند. مشاهده تغییرات محسوس در نوارمغزی پس‌از مصرف لاواندر می‌تواند نشانگر اثر اسانس اسطوخدوس بر قسمتی از مغز باشد که به کاهش‌درد و اضطراب و ایجاد آرامش یاری می‌رساند.

دریک بررسی دیگر که برای بررسی ترکیبات شیمیایی، فعالیت آنتـی‌اکسیـدانی و ضدبـاکتریایی گونه‌ای از گیاه اسطوخـدوس (Lavandula officinallis L) انجام‌ گرفته‌است، فعالیت ضداکسیدانی روغن اسطوخدوس تاییدشده و نشان‌داده‌اند که اسطوخدوس می‌تواند فعالیت ضدباکتریایی نیز داشته‌باشد.

بررسی‌هایی‌که در مرکزپزشکی دانشگاه مریلند انجام شده‌، نشان‌می‌دهد که آروماتراپی با اسطوخودوس از فعالیت سیستم‌عصبی می‌کاهد، کیفیت‌خواب را بهبودبخشیده و آرامش ایجاد می‌نماید. در این بررسی‌ها اثر ماساژ با اسانس اسطوخدوس نیز بررسی‌شده‌است. ماساژ با روغن اسطوخدوس می‌تواند سبب بهبود کیفیت‌خواب گردد و با تمرکز بهتر و کاهش اضطراب، ‌احساس خوبی به فرد دست‌دهد.

باید توجه‌داشت که اسانس اسطوخدوس یکی‌از شش‌روغن گیاهی مهمی می‌باشد که در رایحه‌درمانی بررسی شده‌‌اند. اسانس‌لیمو، یلانگ یلانگ (روغن‌گل Ylang Ylang بویی‌خوش دارد)، مریم‌گلی، برگاموت (برگاموت یا ترنج، میوه‌ای است از خانواده مرکبات بارنگ زردلیمویی و با بویی‌خوش و معطر) و گل‌یاس این ۶مورد هستند که با کاستن از تنش و استرس و اضطراب و بهبود برخی‌از اختلال‌های عاطفی‌/ روانی، در سلامت‌جسم و روح ‌و ‌روان انسان نقش‌دارند. استنشاق، ماساژ، بخور، حمام و کمپرس‌پوستی اسانس و روغن‌های‌گیاهی مواردی هستند که برای درمان بیماری‌های گوناگون از آنها استفاده‌می‌شود. از روغن اسطوخدوس نیز می‌توان به‌صورت استنشاق، ماساژ روی پوست، دوش و کمپرس، بخور و نیز خوراکی استفاده‌نمود.

استنشاق دوقطره از روغن اسطوخدوس که دریک فنجان آب‌جوش ریخته‌شود، برای ایجاد هوای باطراوات اتاق و برخورداری از خواب‌آرام توصیه‌شده‌است. به‌همین ترتیب می‌توان دوقطره از روغن آن را روی بالش چکاند و با ذهنی آرام‌تر به‌خواب رفت. بنابراین، باتوجه به‌اینکه اسانس اسطوخدوس از استرس و اضطراب‌می‌کاهد و در رفع برخی‌از بی‌خوابی‌ها مفید واقع‌می‌شود و به‌کاهش درد کمک‌می‌‌نماید، می‌توان آن را گیاهی آرامش‌بخش دانست که با داشتن اسانسی بالا، از‌آن در آروماتراپی‌ استفاده‌می‌گردد.

سرانجام، مصرف خوراکی اسطوخدوس نیز در طب‌سنتی ایران سابقه داشته و دم‌کرده آن را برای بهبود سردرد، میگرن، دل‌دردهای ناشی‌از فشارهای ‌عصبی(دردهای‌سایکوسوماتیک)، دردهای‌روماتیسمی و خواب تجویز نموده و آن‌را نوعی مسکن، آرام‌بخش و ضدنفخ می‌دانستند. در‌واقع اعتقاد بر‌این بوده‌است که اسطوخدوس(باداشتن اسانس و تانن) نفخ‌روده را برطرف‌می‌نماید، به‌طور‌طبیعی ‌از استرس و اضطراب‌می‌کاهد، سیستم اعصاب‌مرکزی را آرام‌می‌سازد، خستگی و تحریک‌پذیری را برطرف‌می‌نماید، به هضم غذا کمک‌می‌کند، از ناراحتی‌های‌معده می‌کاهد و کار کبد و کیسة‌صفرا را منظم می‌سازد.