سردردهای خوشه‌یی (۲)

آزمون‌ها وتشخیص
درسردرد خوشه‌یی، نوع درد والگوی حمله‌ها خاص است. تشخیص این نوع سردرد به شرح حمله‌ها ازجمله درد، محل و وخامت سردرد ونشانه‌های همراه وابسته است.کثرت و مدت سردردها نیز از عوامل مهم به شمار می‌آید.
 در صورتی که سردردها مزمن یا راجعه باشند، ممکن است پزشک بکوشد با استفاده ازبرخی رویکردها نوع وعلت سردرد را مشخص نماید.
معاینه پی‌شناسیک
انجام معاینه‌ی پی‌شناسیک به پزشک کمک می‌کند شناسه‌های سردرد خوشه‌یی را مشخص کند. گاهی ممکن‌است مردمک چشم کوچک‌تر به نظر آمده یا حتی بین حمله‌ها، پلک افتاده باشند.
آزمون‌های تصویرسازی
درصورتی که سردردها غیرمعمولی یا دارای عارضه باشند ویا معاینه‌ی پی‌شناسیک غیرطبیعی باشد، ممکن‌است پزشک برای رد سایر علل درد سر مثل تومور یا آنوریسم توصیه به انجام سایر آزمون‌ها کند. آزمون‌های تصویرسازی رایج مغز عبارتند از:
اسکن توموگرافی کامپیوتری(CT). درCT اسکن ازیک دسته اشعه‌ی ‌ایکس برای ایجاد تصاویر مشروح سطح مقطع مغز استفاده می‌شود.
تصویرسازی تشدیدمغناطیسی (MRI). در MRI ازمیدان پرقدرت مغناطیسی وامواج رادیویی برای تولید تصاویر مشروح وعروق خونی استفاده می‌شود.
روش‌های درمان وداروها
سردردهای خوشه‌یی، علاج قطعی ندارند. هدف ازدرمان کاهش وخامت درد، کوتاهی دوره‌ی سردرد و پیشگیری ازحمله است.
ازآنجا که درد در سردرد خوشه‌یی به ناگهان آغاز می‌شود وظرف مدت کوتاهی فرو می‌نشیند، ارزیابی و درمان سردرد خوشه‌یی دشوار است و به داروهای سریع‌الاثر نیـاز دارد.
بعضی انواع داروها که درمرحله‌ی حاد مورد استفاده‌اند تاحدی با سرعت سبب تسکین درد می‌شوند. براساس نتایج آخرین بررسی‌ها، روش‌های درمانی که زیر آمده‌اند مؤثرترین داروها برای درمان حاد و پیشگیری سردرد خوشه‌یی به شمار می‌آیند.
روش‌های درمانی حـاد
این روش‌های درمانی سریع‌الاثر بوده وتوسط پزشک تجویز می‌شوند و عبارتند از:
اکسیژن. استشمام کوتاه اکسیژن 100درصد از راه ماسک با سرعت حداقل دست کم 12 لیتر در دقیقه سبب تسکین بسیاری از افرادی می‌شود که ازاین روش استفاده می‌کنند.  نتیجه‌ی‌ استفاده از این رویه مطمئن و ارزان را می‌توان ظرف 15 دقیقه حس کرد.
مهم‌ترین اشکال اکسیژن، نیاز به حمل سیلندر اکسیژن ورگولاتور همراه آن است که گاهی درمان و دسترسی به آن را مشکل می‌سازد. دراین مورد دستگاه‌های کوچک وقابل حمل هم وجود دارد ولی باز هم بسیاری ازافراد نمی‌توانند ازاین وسایل استفاده کنند.
تریپتان.شکـــل تــزریـقی سوماتریپتان (Sumatriptan(Imitrex که به‌طور معمول در درمان میگرن مورد استفاده است در سردرد حاد خوشـه‌یی هــم روش درمـان مـؤثـری است.
نخستین تزریق باید زیر نظر کادر پزشکی انجام شود. در بعضی بیماران، استفاده از افشانه‌ی‌ بینی سوماتریپتان مؤثراست ولی دربسیاری افراد دیگر، این شکل دارو، مؤثر نیست وممکن است تأثیرش، در مدتی طولانی‌تر آشکار شود. در صورت وجود فشارخون بالای کنترل نشده و بیماری قلبی، نباید ازسوماتریپتان استفاده کرد.
یک داروی تریپتانی دیگر زولــــمــــی تـــریـــپــتـــان (Zolmitriptan(Zomig است که برای تسکین سردردخوشه‌یی به شکل افشانه‌ی بینی یا قرص مورد استفاده است. درصورتی‌که سایر شکل‌های سریع‌الاثر دارو قابل تحمل نباشد می‌توان از این گزینه استفاده کرد.
اکترئوتایــد.اکترئوتاید (Sandostalin(Octreotide نوع تغییر یافته‌ و صناعی سوماتوستاین Somatostatin یکی از هورمون‌های مغز است که درمان مؤثری برای سردردخوشه‌یی به شمارمی‌رود.
 بی‌حس‌کننده‌های موضعی. اثر کرخت کننده‌ی‌ بی‌حس‌کننده‌های موضعیlocal anesthetic ازجمله لیدوکائین Xylocaine)Iidocaine) در بعضی افراد وقتی ازراه بینی مورد استفاده قرارگیرد برای دردسردرد خوشه‌یی مؤثر است.
دی‌هیدروارگوتامین. شکل درون سیاه‌رگی دی هیدروارگوتامین (dihydroergotamine(D.H.E.45 دربعضی افراد مبتلا به سردرد خوشه‌یی مسکن مؤثر درد است. این دارو به شکل استشمامی به نام Migranal موجود است ولی تأثیر این شکـــل دارو به تأییــد نرسیـده است.
 برای آنکه این دارو از راه ورید تجویز شود، لازم است بیمار به بیمارستان یـا مطب پــزشک مراجعه کند.
 روش‌های درمانی پیشگیری
درمان پیشگیری از ابتدای شروع رویدادخوشه‌یی با هدف فرونشاندن حمله‌ها انجام می‌شود.
تعیین آنکه کدام دارو مورد استفاده قرار گیرد غالباً به مدت و نظم بروز رویدادها بستگی دارد. با راهنمایی پزشک، وقتی لازم باشد رویداد خوشه‌یی پایان گیرد، می‌توان دارو را برحسب مورد کم و زیاد کرد.
بلوکرهای راهگذر کلسیم. غالباً وراپامیل (verapamil(verelan,calan که بــلوکر راهــگذر کلسیـــــم calcium channel blocker است، نخستین گزینه‌ برای پیشگیری از سردردخوشه‌یی به شمار می‌رود. وراپامیل، غالباً همراه سایر داروها به کار می‌رود. گاهی برای تدبیر سردرد خوشه‌یی مزمن، لازم است مدت بیشتری،  این دارو مورد استفاده قرارگیرد.
عوارض جانبی این دارو شامل است بر یبوست، تهوع، خستگی، ورم قوزک‌ها وپائین افتادن فشـارخـون.
کورتیکوستروئیدها. داروهای فرونشاننده‌ی‌ التهاب را کورتیکوستروئید corticosteroid می‌نامند مثل پردنیزونprednisone که از داروهای سریع‌الاثر پیشگیری است و ممکن است دربسیاری افراد دچار سردرد خوشه‌یی،مؤثر باشد.
درصورتی که بیماری سردرد خوشه‌یی اخیراً آغاز شده باشد یا در صورتی که الگوی دوره‌های کوتاه خوشه‌یی و بهبود موقت طولانی وجود داشته باشد، ممکن است پزشک از کورتیکوستروئید استفاده نماید.
با وجودی که کورتیکوستروئیدها غالباً گزینه‌ی‌ کوتاه‌مدت خوبی به شمار می‌روند ولی عوارض جانبی جدی مانند دیابت، هیپرتانسیون و کاتاراکت سبب شده است استفاده‌ی درازمدت از این دارو مناسب نباشد.
لیتیم کربنات. کربنات لیتیم Lithium Carbonate که دردرمان نابسامانی‌دوقطبیbipolar disorder به‌کار می‌رود درصورتی‌که با سایر داروها ازبروز سردرد خوشه‌یی پیشگیری نشده باشد ممکن است لیتیم در پیشگیری از سردرد خوشه‌یی مزمن مؤثر باشد.
عوارض جانبی این دارو شامل است بر لرزش، افزایش تشنگی و اسهال. ممکن است پزشک مقدار خوراک این دارو را برای به حداقل رساندن عوارض جانبی برحسب وضع بیمار تطبیق دهد.
ضمن مصرف این دارو به منظور پیشگیری از عوارض جانبی وخیم‌تر ازجمله صدمــه‌ی کلیــه، باید به‌طور منظم مقدار لیتیم اندازه‌گیـری شـود.
بلوک عصبی. تزریق یک داروی کرختی‌آور (بی‌حس‌کننده) و کورتیکوستروئید درناحیه‌ی اطراف عصب پس‌سری که در پشت سرجای دارد، به بهبود سردردهای خوشه‌یی مزمن کمک می‌کند.
بلوک عصب پس‌سری برای تسکین موقت سودمند است تا تأثیر مصرف داروی پیشگیری درازمدت آشکار شود.
ارگو(ت).ارگوتامین ergotamine به صورت قرص زیر زبانی موجود است و پیش ازرفتن به بستر برای پیشگیری ازحمله های شبانه مصرف می‌شود.
 استفاده از دی هیدروارگوتامین تزریقی نیز سودمند است. درصورتی که در اوایل حمله‌های خوشه‌یی مورداستفاده قرارگیرند، داروهای حاوی ارگو مؤثر خواهند بود ولی نمی‌توان این داروها را توام با تریپتان‌ها مورد استفاده قرار داد و نیز فقط باید در دوره‌های کوتاه زمانی مورد استفاده قرارگیرند.
ملاتونین. نتایج بررسی‌ها نشان‌داده‌است که مصرف 10میلی‌گرم ملاتونین melatonin در بعدازظهر به کاهش کثرت سردرد خوشه‌یی کمک می‌کند.
سایر داروهای پیشگیری‌کننده از سردرد خوشه‌یی عبارتند از داروهای ضدتشنج مانند دی‌والپروئکس
Depakote)divalproex) وتوپیرامات Topamax)topiramate).
جراحی
درموارد نادر و در افرادی که با استفاده از درمان تهاجمی تسکین نمی‌یابند و یا نمی‌توانند داروها یا عوارض جانبی آنها را تحمل کنند، برای درمان سردرد خوشه‌یی، عمل جراحی توصیه می‌شود.
در‌رویه‌های جراحی سردرد خوشه‌یی، اقدام به آسیب‌زدن به آن‌دسته راهگذر‌های عصبی می‌شود که مسوول بروز درد می‌باشند و بیش از همه عصب سه قلو را قطع می‌کنند که به عقب و اطراف چشم عصب می‌دهد.
اما در مورد منافع درازمدت عمل جراحی، اختلاف نظر وجود دارد. همچنین، به علت عوارض احتمالی ازجمله ضعف عضله‌ی آرواره و ازبین رفتن حس در بعضی از نواحی صورت و سر، انجام عمل جراحی به ندرت در دستـور کار قرار می‌گیـرد.
پژوهش‌در روش‌های بالقوه درمان سرد دردخوشه‌یی. همانطور که دانشمندان در مورد علل سردرد خوشه‌یی، مطالب بیشتری به دست می‌آورند، می‌توانند برای این بیماری روش‌های درمانی انتخابی‌تری ایجاد کنند.
پژوهشگران درحال حاضر به یک روش بالقوه‌ی درمانی موسوم به تحریک عصب پس سری occipital nerve stimulation دست یافته‌اند. دراین رویه، جراح در پشت سر الکترودهایی می‌کارد و آنها را به دستگاهی شبیه پیس میکر(ژنراتور) متصل می‌کند. الکترودها تکانه‌هایی ارسال می‌دارند که ناحیه‌ی عصب پس سری را تحریک می‌کند که عصب را بلوک کـــرده یا پیــام‌های درد را تسکین می‌دهد.
نتایج چند بررسی کوچک تحریک عصب پس سری،حاکی ازآن است که با استفاده از این رویه در بعضی افراد مبتلا به سردرد مزمن خوشه‌یی کاهش درد حاصل شده است.
پژوهش‌های مشابهی با استفاده از تحریک عمقی مغزdeep brain slimulalion درجریان است. دراین رویه، پزشک، یک الکترود در هیپوتالاموس می‌کارد. این ناحیه‌ی مغز با زمان‌بندی دوره‌های خوشه‌یی ارتباط دارد. جراح،الکترود را به یک ژنراتور متصل می‌سازد که سبب تغییر تکانه های الکتریکی مغــز شده و بــه تسکیــن درد کمک می‌نماید.
درافراد مبتلا به سردرد شدید مزمن خوشه‌یی‌که با درمان‌های دارویی موفق نبوده‌اند تحریک عمقی مغز در هیپوتالاموس سبب تسکین می‌شود.
برای پیشگیری و درمان سردردهای خوشه‌یی، پژوهشگران درحال بررسی سایر انواع تحریک مغز و عصب هستند.
شیوه زندگی و تدبیرهای خانگی
انجام اقدامات زیر به پرهیز‌ از حمله‌ی خوشه‌یی درچرخه‌ی‌ خوشه‌یی کمک می‌کند:
چسبیدن به برنامه‌منظم خواب شبانه. وقتی تغییر در برنامه‌ی طبیعی خواب به وجود آید، ممکن‌است دوره‌های خوشه‌یی آغاز شوند. در دوره‌ی‌خوشه‌یی باید از برنامه‌ی معمول خواب تبعیت کرد.
پرهیز از الکل. مصرف نوشابه‌های الکلی ازجمله آبجو و شراب، غالبـــاً بــا سرعت در دوره‌ی خوشـــه‌یی ســـردرد را شعله‌ور می‌سازد.
طب جانشین
ازآنجا که ممکن‌است سردردهای خوشه‌یی بسیار دردناک باشند، ممکن است بیماراغوا شده وبخواهد برای تسکین درد ازروش‌های درمانی جانشیـن یا مکمــل استفاده نماید.
نتایج سنجش به عمل‌آمده درافراد مبتلا به سردردخوشه‌یی که برای درمان از روش‌های درمان طب جانشین ازجمله طب سوزنی، طب فشاری acupressure، درمان با لمس therapeutic touch، کایروپراکتیک وهیومیوپاتی استفاده کرده‌اند حاکی از آن است که کمتر از 10 درصد این افراد فکر می‌کرده‌اند این روش های درمانی موثـر بـوده‌اند.
به هرحال، ممکن  است استفاده از بعضی روش‌های طبی طبیعی نیز با ارزش باشد. نتایج یک بررسی حاکی از آن است که استفاده از عصاره‌ی کودزو Kudzu، شراب خاصی که در بعضی کشورهای آسیایی وجود دارد سبب تسکین شدت، کثرت و مدت حمله‌های سردرد خوشه‌یی می‌شود، اما استفاده از عصاره‌ی کودزو سبب کاهش طول چرخه‌ی‌‌خوشه‌یی نمی‌گردد. ثابت شده‌است استفاده از ملاتونین دردرمان حمله‌های شبانه تأثیری متوسط دارد.
مقابله و حمایت
زیــستـــن بــا ســـردرد خوشه‌یی،ممکن است بسیار دشوار باشد، بروز سردردها ممکن‌است برای بیمار، خانواده و دوستانش هولناک باشد.گاهی ممکن‌است به نظـر آید ایـن حــمله‌ها سبــب ناتـوانی می‌شونـد.
افزون بر نشانه‌های جسمی، دردمزمنی که غالباً با حمله‌های سردردخوشه‌یی همراه است ممکن‌است سبب اضطراب و افسردگی بیمار شود. درنهایت این درد ممکن است برتعامل با دوستان و خانواده ‌و قدرت تولید در کار وکیفیـت کلی زنــدگی بیــمار تأثیـر بگذارد.
گفتگو با مشاور یا درمانگر به بیمار کمک می‌کند با نتایج سردرد خوشه‌یی مقابله نماید. همچنین شرکت در گروه حمایتی سردرد ممکن‌است به تشویق و تفاهم دربیمار بیانجامد. با وجودی که امکان تأسیس گروه‌های حمایت در هرنقطه و برای هر بیماری وجود ندارد ولی ازاین‌گروه‌ها، می‌توان به عنوان منبع اطلاعات استفاده کرد.
ممکن‌است بیمار متوجه شود استفاده از گروه‌های حمایت نقطه ومحل خوبی برای به شراکت گذاشتن تجارب و شنیدن تجارب اعضای دیگر گروه است. اگر بیمار به این مسأله علاقه داشته باشد می‌تواند با کمک پزشک یک گروه حمایتی تشکیل دهـد.
پیشگیری
ازآنجا که علت سردرد خوشه‌یی نامعلوم است، درنخستین بروز نمی‌توان از آن پیشگیری کرد. اما استفاده از راهکار پیشگیری برای تدبیر سردردخوشه‌یی اهمیت حیاتی دارد زیرا فقط تلاش درجهت درمان حمله‌های حاد با دارو ممکن‌است به نظر نومیدکننده بیاید.
باپیشگیری می‌توان ازکثرت ووخامت حمله‌های‌خوشه‌یی واحتمال استفاده بیش‌ازحد از داروهای سردرد کاست. استفاده از داروهای پیشگیری‌کننده سبب افزایش تـأثیـر داروهای مرحله‌ی حـاد می‌شـود.
افزون براین برای کاهش احتمال بروز حمله‌ها درآینده لازم است با پرهیز از مصرف الکل ونیکوتین که غالباً موجب بروز سردردهای خوشه‌یی می‌شوند به انجام پیشگیری مبادرت ورزید.