اتانازی، دوراهی اخلاق و علم!

این دستاوردها در کشور ما نیز تأثیرات خاص خود را داشته‌است؛ به‌گونه‌ای که مفهوم مرگ نیز با این تحولات تغییر یافته است.
بسیاری از بیماری‌ها که قبلاً کشنده بودند در‌حال‌حاضر قابل‌درمان یا کنترل شده‌اند؛ مانند آبله، سل، مالاریا، پنومونی، فلج‌اطفال، آنفلوانزا و سرخک. انسان‌ها اکنون به‌ندرت با‌این بیماری‌ها می‌میرند. کیفیت سازندگی نیز در ۱۰۰‌سال اخیر به‌طور اساسی تغییر یافته؛ مثلاً مصرف گوشت و چربی‌های حیوانی در رژیم‌های غذایی جدید افزایش پیدا کرده‌است.
این موارد با تغییر در شکل مرگ همراه بوده‌است. انسان‌ها اکنون با بیماری‌های قلبی، سرطان، ایدز و دیابت مواجه هستند که نتیجه‌ی تغییر در روش زندگی است. در‌این بیماری‌های جدید، رنج و عذاب بیمار طولانی‌تر و درمان آن نیز دردناک‌تر و پرهزینه‌تر است. علاوه براین، چون مدت‌زندگی طولانی‌تر شده، بیماری‌های وابسته به سن (مخصوصاً در سنین پیری) به‌طور فزاینده‌ای افزایش یافته‌است. بسیاری از مردم اکنون از مشکلاتی ماننـد دمانــس‌پیــری و آلزایمر رنج می‌برند.
در‌حالی‌که مفهوم مرگ و زمان آن تغییر کرده، روش‌های مرگ نیز فرق کرده‌است. شاید بتوان گفت در‌طول تاریخ، مرگ موضوعی «درون خانوادگی» بود.
مردم معمولاً در خانه‌هایشان بعد‌از مبارزه‌ای کوتاه با‌یک بیماری به‌دنبال وقوع حادثه‌ای می‌مردند اما امروزه به‌طور فزاینده‌ای مرگ در‌یک مؤسسه مانند خانه‌ی سالمندان یا بیمارستان بعد‌از آنکه انواع تکنولوژی‌ها روی بیمار به‌کار برده می‌شود تا حیات او طولانی‌تر شود رخ می‌دهد. البته اغلب این تکنولوژی‌ها کاملاً مؤثرند و انسان‌ها می‌توانند برای ماه‌ها یا سال‌ها با وجود یک بیماری، زندگی کنند.
بحث چگونه مردن مخصوصاً در سال‌های اخیر اهمیت فوق‌العاده‌ای پیدا کرده‌‌است. مهم ترین اصطلاحی که این موضوع را به بحث ما مربوط می‌کند «اتانازی» (euthanasia) است. مبحث اتانازی، عمدتاً به بحث در‌این باره مربوط می‌شود که چه‌چیزی اخلاقی‌است؟ سؤالاتی بنیانی در‌این رابطه مطرح شده‌است؛ مثلا آیا حقی برای ارتکاب خودکشی وجود دارد؟ آیا کمک به دیگری برای خودکشی اخلاقی است؟ آیا حقی وجود دارد که براساس خواسته‌ی کسی یا اعضای خانواده‌اش، وقوع مرگ را در او تسهیل کنیم؟ آیا این کار‌اخلاقی است که برای نجات جان کسی، زندگی فرد دیگری را که امیدی به زنده ماندنش نیست خاتمه دهیم؟
مباحث اتانازی در صدد پاسخگویی به چنین سؤالاتی است. اتانازی بحث مهمی در اخلاق پزشکی است، زیرا تمام حوزه‌های اجتماعی و فرهنگی را دربر می‌گیرد. قبل‌از ورود به‌‌ بحث، ضروری است بعضی اصطلاحات و تعاریف مربوط به اتانازی را توضیح دهیم، اگرچه خیلی از نویسندگان مدعی هستند که بین انواع اتانازی نمی‌توان تفاوت معنی‌داری قائل‌شد اما اکثر مباحث مربوط به‌این موضوع به‌ویژه مباحث حقوقی براین تفاوت‌ها تکیه می‌کنند.
واژه‌ی اتانازی از اصطلاح یونانی «eu» به‌معنای «خوب و کام‌بخش» و واژه‌ی «thanasia» به‌معنای «مرگ» مشتق شده‌است. واژه‌ی Thanasia خود از «Thanatos» که الهه‌ی مرگ در یونان بوده ـ گرفته شده‌است.
اتانازی اصطلاحی عمومی است که بالفعل می‌توان تعابیر مختلفی را بر‌اساس زمینه‌ای که از‌آن استفاده می‌شود از‌آن استنباط کرد. تعدادی از‌این اصطلاحات، قرارداد شده‌است که به دقیق‌تر‌شدن زمینه‌ی موضوع و تشخیص انواع اتانازی کمک می‌کنند. اما منابع گوناگون هریک به‌طریقی اصطلاحات مربوط به‌این واژه را تعریف کرده‌اند. برخی از این اصطلاحات عبارتند‌از:
۱) اتانازی فعال
۲) اتانازی غیرفعال passive
۳) اتانازی داوطلبانه
۴) اتانازی غیرداوطلبانه non voluntary
۵) اتانازی اجباری in voluntary
۶) خودکشی بـا هـمکاری پـزشک physician assisted suicide
شاید تعریف رالف برگن، تعریف جامع تری باشد. او در‌کتاب «اخلاقیات بیماران رو‌به‌موت» اتانازی را چنین تعریف می‌کند:
• اتانازی فعال داوطلبانه: تزریق عامدانه‌ی دارو یا اقدامات دیگر که منجر به مرگ بیمار شود. این عمل بر‌اساس تقاضای صریح بیمار و با رضایت کاملاً آگاهانه‌ی او انجام می‌شود. نکته‌ی مهم در‌این‌حالت این است که قصد و تمایل پزشک و بیمار هر‌دو درجهت خاتمه‌دادن به زندگی بیمار است. در اتانازی فعال داوطلبانه ۲‌شرط بسیار مهم است:
۱) تصمیم خود بیمار
۲) درد و رنج غیرقابل‌تحمل و بدون امید به بهبودی
• اتانازی فعال غیرداوطلبانه: تزریق عامدانه‌ی دارو یا اقدامات دیگری که منجر به مرگ بیمار شود. در‌این‌حالت، بیمار صلاحیت تصمیم‌گیری (اهلیت یا صلاحیت قانونی) را ندارد و از‌ لحاظ روانی قادر به درخواست صریح برای این عمل نیست.
• اتانازی فعال اجباری: تزریق عامدانه‌ی دارو یا اقدامات دیگر که باعث مرگ بیمار شود. در‌این حالت، بیمار صلاحیت تصمیم‌گیری را داراست و هیچ‌گونه درخواست صریح برای این عمل نداشته است. این حالت را جمیع اخلاقیون، مجاز نمی‌دانند و قتل محسوب می‌شود.
• اتانازی غیرفعال: عدم شروع درمان یا قطع درمان‌هایی که برای حفظ حیات بیمار لازم‌است. البته این نوع اتانازی ممکن‌است داوطلبانه (بر‌اساس درخواست بیمار) یا غیرداوطلبانه (وقتی بیمار صلاحیت تصمیم‌گیری ندارد) باشد. این‌نوع اتانازی معمولاً به‌صورت مستقیم، مانند تجویز دارو یا هر اقدام دیگری نیست.
• اتانازی غیرفعال داوطلبانه: بیمار درمان خود را رد می‌کند تا در مرگش تسریع شود. به‌عبارت‌دیگر، بیمار از‌همان ابتدا از پذیرش درمان سر باز می‌زند. این‌نوع اتانازی معمولاً در‌مورد بیمارانی به‌کار گرفته می‌شود که شرایط بسیار وخیمی دارند و پزشکان هم مطمئن‌اند که درمان آنها امکان‌پذیر نیست؛ بنابراین درمان را قطع کرده و بیمار را از مواد‌غذایی یا دارو محروم می‌کنند یا اگر بیمار در سیر بیماری‌اش، دچار عفونتی شود، درمانی برای عفونت او آغاز نمی‌شود.
• اتانازی غیرمستقیم: در‌این حالت ضددردهای مخدر یا داروهای دیگر برای تسکین درد بیمار تجویز می‌شود اما پیامد عرضی آن، قطع سیستم تنفسی بیمار است (داروهای ضددرد مخدر اگر با دوز بالا تجویز شوند، مرکز تنفسی را مهار می‌کنند) که منجر به مرگ بیمار می‌شود. این نوع اتانازی با قصد عامدانه انجام نمی‌شود اما پیامد عرضی آن مرگ بیمار است.
• خودکشی با همکاری پزشک: در‌این‌حالت، پزشک‌ها داروها یا اقدامات دیگر را بــرای بیـــمار فراهم می‌کننـــد؛ با‌توجه به اینکه آنــها می‌داننـــد قصد بیمار خودکشی است.