در هوای شهرهای بزرگ و پرجمعیت مانند تهران، مواد زیان‌باری وجود دارند که زیر‌عنوان آلاینده‌های هوا بررسی‌می‌شوند. این آلاینده‌ها، به‌طور اخص سلامت انسان و به‌طور اعم پاکی و سلامت محیط‌زیست را تهدید‌می‌کنند. با افزایش غلظت گازهای سمی و ذرات ریز جامد و مایع در هوا، به بافت‌های مختلف بدن آسیب می‌رسد و با ورود رادیکال‌های آزاد به بدن (از راه مجاری تنفس، مخاط چشم، گوش، بینی، دستگاه‌گوارش و پوست) یاخته‌های بدن در‌معرض تخریب قرار‌می‌گیرند و سلامتی انسان تهدید‌می‌شود. آلاینده‌های هوای شهرهای بزرگ، از‌طریق فعالیت‌های انسان وارد اتمسفر می‌شوند و زندگی خود ِانسان و جانداران و درختان را به خطر می‌اندازند. سازمان بهداشت جهانی گزارشی ارائه‌کرده است که نشان‌می‌دهد در‌سال۲۰۱۲ میلادی بیش‌از ۷میلیون انسان به‌علت آلودگی‌هوا جان خود را از‌دست داده‌اند. علت مرگ‌ومیر بیش‌از ۳میلیون تن از این افراد، در‌اثر آلودگی هوای شهرها و مرگ بیش‌از ۴میلیون تن دیگر نیز به‌علت آلودگی هوای خانه‌ها در‌اثر دود و آلودگی ناشی‌از سوخت وسایل خانگی و اجاق‌های خوراک‌پزی نامناسب بوده است. لازم به‌ذکر است که بیش‌از ۷۵درصد از این مرگ‌و‌میرها در قاره آسیا رخ‌می‌دهد. بیشتر مرگ‌و‌میرهای متأثر از آلودگی‌هوا، به‌علت بیماری‌هایی مانند آسم، برونشیت، تنگی نفس و سکته‌های قلبی و آلرژی‌های مختلف تنفسی است. پژوهش‌های متعدد نشان‌داده است که هوای آلوده ناشی‌از ترافیک اتومبیل‌ها در شهرهای بزرگ، خطر بروز سکته قلبی را افزایش‌می‌دهد.
درواقع افزایش غلظت آلاینده‌ها در هوا می‌تواند عملکرد قلب‌و‌عروق را مختل نماید و سبب مرگ زودرس شود.
تنفس در هوای آلوده، حتی در مدت کم نیز زیان‌بار است و برای سالمندان و بیماران قلبی و تنفسی بسیار خطرناک می‌باشد. فشار‌خون بسیاری‌از افراد هنگامی‌که برای اندک مدتی نیز در هوای‌آلوده تنفس‌کنند، افزایش‌می‌یابد و کارکرد قلب آنها مختل‌می‌شود. آلودگی هوا بر واکنشهای عصبی و نیز روند خواب برخی‌از مردم اثر می‌گذارد و خواب طبیعی اشخاص را مختل می‌نماید. پژوهش‌هایی که در دانشگاهای معتبر آمریکا انجام شده، نشان‌می‌دهد که آلودگی‌هوا برسیستم اعصاب مرکزی انسان تأثیر‌گذارده و علاوه‌بر بروز مشکلات جسمی، سبب اختلال و آشفتگی‌های خواب اشخاص می‌شود. بر‌مبنای همین پژوهش‌ها می‌توان ضعف دستگاه ایمنی بدن را نیز در هوای‌آلوده شهرهای بزرگ توجیه‌کرد. گزارش‌های علمی دانشگاه هاروارد نشان‌داده است که هوای‌آلوده می‌تواند اعصاب آدمی را تحریک‌کرده و علاوه‌بر سردرد و سرگیجه و تشدید حملات آسم و میگرن، سبب بروز اختلال‌های جدی در دستگاه تنفس و قلب‌و‌عروق نیز بشود.
برخی‌از آلاینده‌های هوای شهرهای بزرگ مانند تهران را می‌توان شامل مونوکسید‌کربن (CO)، دی‌اکسید‌کربن(CO2)، دی‌اکسید گوگرد(SO2)، اکسیدهای فتوشیمیایی (Photochemical Oxidants)، ازن(O3)، سرب(PB)، دی‌اکسید‌نیتروژن (NO2)، موادمعلق با قطر کمتر‌از ۱۰میکرون و مواد دیگر دانست.
منواکسیدکربن(CO:Carbon monoxide)، گازی است بی‌رنگ، بی‌بو و بی‌مزه و بسیار سمی که قاتل پنهان یا کشنده خاموش نام گرفته است. منبع اصلی تولید این گاز را اتومبیل‌ها تشکیل‌می‌دهند. گاز منواکسیدکربن در هوای آزاد و به‌مقدار کم نیز زندگی بیماران قلبی و ریوی را به خطر می‌اندازد و حملات آسم را تشدید‌می‌کند. این گاز در افراد سالم نیز باعث سردرد، سرگیجه، خستگی زیاد و تحریک اعصاب می‌گردد. استنشاق گاز مونواکسیدکربن در محیط‌های دربسته و سقف دار مانند پارکینگ منازل، می‌تواند سبب خفگی و مرگ افراد بی‌مبالات شود.
میل ترکیبی مونواکسیدکربن با هموگلوبین، بسیار بیشتر‌از اکسیژن است و در خون با هموگلوبین ترکیب پایداری (کربوکسی‌هموگلوبین) را تشکیل می‌دهد. به‌تدریج با بالا‌رفتن میزان مونواکسیدکربن در خون، میزان هموگلوبین آزاد و در دسترس برای انتقال اکسیژن کاهش‌یافته و درنتیجه اکسیژن‌رسانی به بافت‌های بدن از‌جمله مغز راکاهش‌می‌دهد. با مونواکسیدکربن مسمومیت بروز می‌کند، سیستم‌عصبی دچار اختلال می‌گردد و قدرت هر‌گونه اقدامی از فرد مسموم‌سلب‌می‌گردد. هموگلوبین که نقش مهمی در حمل‌و‌نقل گازهای خون، به‌ویژه اکسیژن در موجود زنده را به‌عهده دارد و عامل انتقال اکسیژن به بافت‌های بدن است، با مونوکسید‌کربن (CO) بسیار سریعتر از اکسیژن ترکیب می‌شود و بنابراین هیچ جایی برای حمل اکسیژن توسط هموگلوبین باقی‌نمی‌ماند.
همان‌طور که اشاره‌شد، میل ترکیبی مونواکسیدکربن با هموگلوبین، نسبت به اکسیژن بسیار زیادتر است و بیش‌از ۲۰۰بار سریعتر تمایل به اتصال به هموگلوبین خون را دارد.با ترکیب گاز مونواکسیدکربن با هموگلوبین و تشکیل کربوکسی هموگلوبین (COHb:Carboxy Hemoglobin) که ترکیبی‌از مونواکسید کربن و هموگلوبین است، جایی برای انتقال اکسیژن و آزاد‌شدن آن در یاخته‌های بافتی باقی‌نمی‌ماند. به‌این‌ترتیب با افزایش میزان مونواکسیدکربن در خون، از میزان هموگلوبین آزاد و در دسترس برای انتقال اکسیژن کاسته‌می‌شود و درنتیجه اکسیژن‌رسانی به بافت‌های بدن از‌جمله مغز کاهش‌می‌یابد و به اعضای حیاتی فرد مانند قلب و مغز او آسیب می‌رسد و مسمومیت بروز می‌کند. با احساس کرختی و خواب‌آلودگی و سردرد و سرگیجه و نرسیدن هوای تازه به فرد، او بیهوش می‌گردد و اگر حدود ۷۰ تا ۸۰ درصد از هموگلوبین بدن با مونواکسیدکربن ترکیب شود، مرگ را در‌پی خواهد داشت. تماس درازمدت با گاز مونواکسیدکربن به میزان کمتر‌از مقدار خطرناک و کشنده نیز می‌تواند به مغز و سیستم اعصاب آسیب برساند و اعمال ذهنی را مختل نماید.
دی‌اکسید گوگرد (Sulfur dioxide)، یک ترکیب شیمیایی گازی‌شکل است که بی‌رنگ و بدبو می‌باشد و سبب تحریک مجاری تنفسی به‌ویژه حلق، بینی، حنجره و نیز چشم و پوست بدن شده و ایجاد برونشیت‌های مزمن، آسم و آمفیزم می‌کند. منبع اصلی تولید این گاز، احتراق سوخت‌های فسیلی، به‌ویژه گازوئیل (بیشتر خودروهای دیزلی) است که به‌شکل گاز در فضا منتشر می‌شود. دی‌اکسید‌گوگرد وقتی با بخار آب موجود در هوا ترکیب‌‌شود، تبدیل به اسیدمی‌گردد و بارش آن به‌صورت باران‌اسیدی، سبب خوردگی فلزات، سنگ و پارچه می‌شود. این گاز نیز مانند دی‌اکسید‌نیتروژن بر گیاهان اثر می‌گذارد و آنها را فاسد‌می‌کند.
دی‌اکسید نیتروژن(Nitrogen dioxid)، بیشتر‌از سایر اکسیدهای نیتروژن در هوا منتشر‌می‌شود. گازی است قهوه‌‌ای، سرخ‌رنگ و بدبو که توسط وسایل نقلیه موتوری و کارخانه‌هایی که از موتورهای درون‌سوز استفاده‌می‌کنند، وارد هوا می‌شود. دی‌اکسید‌نیتروژن سبب ایجاد سوزش در ریه‌ها می‌گردد و مقاومت سیستم تنفسی را کاهش می‌دهد وچشم‌ها را تحریک کرده و خستگی مفرط ایجاد‌می‌نماید. این گاز، اُزُن نیز تولید‌می‌کند. اُزُن(Ozone)، گازی است که از واکنشهای شیمیایی بین اکسیدهای نیتروژن و ترکیبات آلی فرّار در جو و تحت‌تأثیر نور‌آفتاب تولید‌می‌شود و محرک قوی سیستم تنفسی است. اُزُن از ترکیب ۳اتم اکسیژن ایجاد‌می‌شود(O3) و یک اکسید‌کننده قوی می‌باشد. اُزُن موجود در هوای‌آلوده برای سلامتی انسان، جانوران و گیاهان زیان‌آور است. تنفس اُزُن سرفه، سوزش‌گلو، گرفتگی ریه و درد قفسه‌سینه ایجاد می‌کند، حملات آسم را تشدید نموده و می‌تواند سبب برونشیت، آمفیزم و حتی سرطان‌ریه شود.
باید توجه‌داشت که هیدروکربن‌های فرّار (VOCs :Volatile Organic Compounds)، می‌توانند برای سلامتی انسان خطرناک باشند. درواقع بسیاری‌از گازهای متصاعد شده از سوخت‌های فسیلی را می‌توان سرطان‌زا دانست. بِنزِن (Benzene)، یکی‌از مهمترین هیدروکربن‌های فرّار است که استنشاق آن موجب جلوگیری‌از تشکیل گلبول‌قرمز در مغزاستخوان گردیده و سرطان‌زا می‌باشد. EPA آمریکا سرطان‌زایی بِنزِن را در‌گروه A طبقه‌بندی کرده است.
منبع اصلی تولید بِنزِن، بنزین مورد استفاده در خودروها می‌باشد. بِنزِن مایعی بی‌رنگ و فرّار است که در صنایع رنگ‌سازی نیز کاربرد دارد. بِنزِن برسلول‌های مغزاستخوان اثرمی‌گذارد، سیستم ایمنی بدن را تضعیف‌می‌کند، احتمالاً سبب ناباروری می‌شود، سرطان‌خون ایجاد‌می‌کند، استخوان‌بندی جنین را به تأخیر می‌اندازد و به دستگاه تنفس و کبد آسیب میرساند.
ذرات معلق (Particulate matter) در هوا (ذرات جامد و مایع پراکنده در هوا)،می‌توانند به عمق ریه‌ها نفوذ‌کرده و باعث تشدید آسم و اختلال عملکرد ریه شوند. ذرات معلق موجود در هوا با قطر کمتر‌از ۱۰میکرومتر (10-PM) می‌توانند به دستگاه‌تنفسی تحتانی نفوذکنند و حتی از اکسیدهای گوگرد نیز خطرناک‌تر باشند. این ذرات بیماری‌های قلبی ریوی را تشدید می‌کنند و مقاومت دستگاه ایمنی بدن در مقابل بیماری‌ها را کاهش‌می‌دهند. ذرات معلق می‌توانند سبب ایجاد آسم در کودکان، از‌بین‌رفتن بافت‌ریه، سرطان و مرگ زودرس شوند.
سرب(Pb)، یکی‌از فلزات سنگینی است که می‌تواند از راه جفت وارد جنین شود و به سیستم عصبی و مغز جنین آسیب برساند. سرب سبب بروز اختلال در سیستم عصبی می‌شود، فشار‌خون را افزایش‌می‌دهد، کارکرد ذهنی را مختل‌می‌کند، بر رفتار کودکان اثر می‌گذارد و به کلیه‌ها آسیب میرساند.
بنابراین آلودگی‌هوا، علاوه‌بر ایجاد آلرژی و بیماری‌های دستگاه‌تنفس مانند آسم، برونشیت، آمفیزم و بیماری‌های قلبی عروقی، بیماری‌های کلیوی،گوارشی و نیز سرطان‌زایی می‌تواند بر روح و روان انسان نیز اثر بگذارد و سبب عصبانیت، زودرنجی و رفتارهای غیر‌طبیعی شود.
پژوهش‌های دانشگاهی نشان‌داده است که هوای آلوده، اعمال ذهنی برخی‌از افراد را مختل‌می‌کند، شخص را کم‌حوصله، خسته و پرخاشگر می‌سازد و تمرکز فرد را کاهش‌می‌دهد.
مواد سمّی موجود در هوای آلوده، انرژی و کارایی افراد به‌ویژه کودکان، نوجوانان و سالمندان را کاهش‌می‌دهند و می‌توانند در اشخاص کم ظرفیت و کم‌حوصله پرخاشگری و خشونت را در‌پی داشته‌باشند.آلاینده‌ها در بیش‌فعالی کودکان نقش دارند. برخی‌از مواد موجود در هوای‌آلوده می‌تواند با تأثیر بر سیستم مغزی کودکان و کاهش نیروی تمرکز و یادگیری و یاد‌آوری، سبب افت تحصیلی آنها در سالهای بعد شود. برخی‌از دانشمندان وجود مونواکسیدکربن را عاملی برای بیماری پارکینسون در جوانان می‌دانند. متأسفانه در شهری مانند تهران، راهکاری فوری برای کاهش آلاینده‌های خطرناک طراحی نشده است.
ثبت نظر