ویـژگی‌های گیـاه شابیـزک

در‌پی چاپ مقاله«تاج‌خروس، جایگزین گلوتن» در هفته‌نامه «پزشکی‌امروز» و پس‌از آنکه شیر‌شتر را برای بیماران دیابتی و ا‌فرادی‌که به شیر گاو آلرژی دارند معرفی نمودم و پس‌از چاپ بارها در سایت‌های گوناگون به آن پرداخته‌شد، بسیاری‌از دانشجویان با من تماس گرفته و علاقه خود را برای شناخت گیاهان دارویی موجود در ایران ابراز داشتند.

چند روز پیش در محفلی حضور‌داشتم که جوانی کوهنورد نیز آنجا نشسته‌بود. زمانی‌که صحبت گیاهان دارویی منطقه سوادکوه به‌میان‌آمد، او پرسید شما که کتاب گیاهان دارویی منطقه سواد‌کوه مازندران را نوشته‌اید و قارچ‌های‌سمی غرب‌کشور را معرفی‌نموده‌اید چرا علاقمندان را با گیاه شابیزک آشنا نمی‌کنید؟ پاسخ‌دادم شابیزک مانند تاتوره، گیاهی است خودرو و سمی که به تیره سیب‌زمینیان (خانواده Solanaceae)  تعلق‌دارد و باید در‌مورد مصرف آن بسیار محتاط بود. جوان ۳۲‌ساله کوهنورد گفت‌: «نزدیک بود این گیاه من‌را به کشتن بدهد‌. روزی‌، بدون آگاهی از خواص گیاهی که بعد دانستم شابیزک نام‌دارد، چند عدد میوه آن‌را خوردم و کمی پس‌از خوردن آنها حس‌کردم آب‌دهانم خشک‌شده‌، حالت‌تهوع‌‌‌ دارم‌، به‌شدت می‌ترسم‌، گیج و منگ‌شدم‌، در گوشم صداهایی را می‌شنوم و هنگام حرف‌زدن زبانم می‌گیرد‌، به‌درستی نمی‌بینم و تپش‌قلب دارم‌. خوشبختانه دوستانم به‌موقع دست‌به‌کار شدند و با انتقال من به درمانگاه نجاتم دادند».

به درخواست این جوان ورزشکار و مابقی حضار، قول‌دادم در‌مورد شابیزک که یکی‌از گیاهان سمی موجود در ایران بوده و کاربرد پزشکی وسیعی نیز دارد، مقاله‌ای را تقدیم خوانندگان محترم نمایم‌.

شابیزک(Atropa Belladonna)‌، یکی‌از گیاهان‌سمی موجود در جهان است. در‌واقع می‌توان آن‌را یکی‌از سمی‌ترین گیاهان موجود در نیم‌کره شرقی جهان دانست که صدها‌سال از‌آن برای خودکشی و قتل استفاده شده‌است‌.

شابیزک گیاهی است علفی و پایا که بلندی ساقة آن به بیش‌از یک‌متر (‌از ۶۰سانتی‌متر تا ۲‌متر) نیز  می‌رسد. برگ‌های شابیزک کرک‌دار، بیضی‌شکل و نوک‌تیز بوده و با رنگ‌سبز تیره دیده‌می‌شوند. گل‌های آن زرد و بنفش رنگارنگ است و جام گل‌ها به‌شکل زنگوله می‌باشد. اندازة میوة آن (‌توت‌ها‌) در‌حدود ۱/۵‌سانتی‌متر بوده و رنگ آن در ابتدا سبز و در‌نهایت سیاه‌براق می‌باشد‌. ریشه‌های شابیزک دراز (۴۰ ‌تا‌۶۰ ‌سانتی‌متر) و گسترش یافته‌است‌.

شیره میوه شابیزک رنگ بنفش دارد که خوردن این میوه‌ها، حتی برخی‌از حیوانات را نیز مسموم‌می‌کند. شابیزک در‌سراسر اروپا، آفریقا‌، آسیای‌شرقی و نیز آمریکای‌شمالی می‌رویَد و معمولاً در نقاط‌مرطوب و سایه‌دار رشد‌می‌کند. رویشگاه طبیعی شابیزک در ایران، در نواحی شمال‌کشور (گیلان و مازندران‌) است و در تالش و اسالم فراوان دیده‌می‌شود. تمامی قسمت‌های‌گیاه، یعنی ریشه و برگ و گل و میوه آن بسیار سمی می‌باشد. با‌توجه به سمی‌بودن گیاه و لزوم شناسایی آن،۲‌تصویر از شابیزک در‌این‌مقاله نشان‌داده شده‌است.

در طب‌سنتی، شابیزک را که برخی‌از پزشکان‌سنتی در قدیم آن‌را با مهرگیاه یکی دانسته‌اند‌، برای تسکین‌درد و کاهش‌اسپاسم دستگاه‌گوارش تجویز ‌نموده‌اند‌. از Belladonna به‌عنوان یک داروی  تفننی، یعنی خلسه‌آور و توهم‌زا نیز  استفاده‌شده‌است.  اشخاصی‌که با این هدف از شابیزک استفاده‌ نموده‌اند دچار عوارض خطرناکی شده‌اند. این عوارض را می‌توان شامل کوری، آسیب‌های‌مغز و اعصاب وحتی مرگ دانست. شدت سمی بودن گیاه از‌این‌جا مشخص می‌شود که خوردن ۲‌عدد از میوه‌های(توت‌ها) شابیزک می‌تواند برای کشتن یک کودک کافی باشد. متأسفانه توت‌های‌رسیده این گیاه، کوهنوردان و راهپیمایان تازه‌کار را وسوسه به خوردن می‌کند و عوارض خطرناکی برایشان ایجاد‌می‌نماید. بنابراین شابیزک گیاهی است دارویی و بسیار با ارزش اما در‌عیـن‌حال بسیار سمی و حتی کشنده که نام Deadly nightshade و Devilʼs Cherries نیز بر‌آن نهاده شده‌است‌‌.

نشانه‌های مسمومیت با شابیزک می‌تواند شامل حساسیت به نور، تاری‌دید، تاکیکاردی، از‌دست‌دادن‌تعادل، سردرد، بثورات‌پوستی، خارش، خشک‌شدن‌دهان‌، گلودرد، ضعیف‌شدن جریان ادرار، یبوست، سردرگمی، توهم، دلیریوم و تشنج و سرانجام حتی مرگ باشد. پادزهر مسمومیت با بلادونا فیزوستیگمین (مهارکننده استیل‌کولین استراز) یا پیلوکارپین (‌دارویی‌کولینرژیک) می‌باشدکه در‌مقاله جداگانه‌ای به آن خواهم‌پرداخت‌.

به‌‌این‌ترتیب می‌توان گفت‌: از تیره سیب‌زمینی (Solanaceae) گیاهی با‌نام شابیزک یا L.‌Atropa belladonna شناخته‌شده‌است که در برگ و ریشه خشک‌شده آن ماده مؤثری به‌نام بلادون وجود‌دارد. نام‌های دیگر بلادونا شامل Atropa belladonna ,Atropa acuminata, Belladona, Belladone, Belle-Dame, Belle-Galante, Bouton Noir, Cerise du Diable می‌باشد. در طبقه‌بندی علمی گیاهان باید شابیزک را از گونة A.belladonna، خانواده Solanaceae، از راسته Solanales، رده Asterids و از Eudicots دانست.

بنابراین شابیزک حاوی منابع آلکالوئیدهای گروه‌تروپان(tropane alkaloid) می‌باشد. برگ‌های شابیزک غنی‌از آلکالوئیدها است. هیوسیامین (Hyoscyamine) و اسکوپولامین(Scopolamin) از مهمترین آلکالوئیدهای شابیزک هستند. مقدار هیوسیامین در گیاه تازه بیش‌از گیاه خشک‌شده می‌باشد. مقدار آلکالوئیدهای تروپان در ریشه شابیزک به ۱/۳درصد، در برگ‌ها ۱/۲درصد و مقدار آن در میوه به ۰/۵درصد می‌رسد. در زمان گل‌دهی‌ گیاه‌، برگ‌ها بیشترین مقدار آلکالوئید را خواهند‌داشت و در پایان دوره رشد، ریشه شابیزک سمی‌تر خواهد‌شد. به‌همین‌ترتیب مقدار آتروپین در گیاهی که در فصل بهار چیده‌شده باشد با محصول تابستانی متفاوت خواهد بود. درریشه شابیزک نیز آلکالوئیدهای اپواتروپین‌(Apoatropine)، بلادونین (Belladonnine) و کاسکوهیگرین‌(‌Cuscohygrine‌)‌وجود‌دارد. کاسکوهیگرین یک آلکالوئید پیرولیدینی(Pyrrolidine‌)  می‌باشد که در کوکا نیز موجود‌است.

همانطور‌که اشاره‌شد مهمترین آلکالوئیدهای این گیاه تیره سیب‌زمینی، هیوسیامین و اسکوپلامین هستند‌. این دو‌ آلکالوئید موجود در گیاه شابیزک اثر پاراسمپاتولیتیک داشته و ترشحات ارگان‌های بدن مانند معده و روده را کاهش‌می‌دهند، از بزاق و ترشح عرق می‌کاهند، مردمک‌چشم را باز‌می‌کنند‌، اسپاسم دستگاه‌گوارش را بر‌طرف‌ نموده  و با مهار گیرنده‌های استیل‌کولین،  انقباض عضلات صاف جداره روده را کاهش‌می‌دهند. ترکیبات شابیزک لرزش و سفتی عضلات بیماران مبتلا به پارکینسون را کاهش‌‌داده و گفتار و تحرک افراد مبتلا به این بیماری را بهبود می‌بخشد.

یکی‌از اثرات داروی هیوسین خشک‌نمودن مایعات بدن است‌. به‌همین دلیل، آن را برای خشک کردن ترشحات ریه‌ها، بینی و گلو به کار می‌برند. هیوسین  عضلات دیواره معده، روده، مجرای صفرا و دستگاه ادراری را شل‌می‌کند. در‌واقع هیوسین یک داروی آنتی‌کولینرژیک (‌Anticholinergic‌) می‌باشد که بر روده اثر ضد‌اسپاسم دارد و گرفتگی عضلات‌روده را برطرف می‌کند. بر مسیرهای عصبی که تهوع و استفراغ را کنترل‌می‌کنند اثر‌ نموده و سبب تسکین‌می‌گردد. مردمک چشم را گشاد‌می‌کند، سبب خشکی مایعات بدن می‌گردد، ماهیچه‌های دیواره معده، روده، مجرای صفرا و دستگاه‌ادراری را شل‌ نموده و همانطور‌که اشاره‌شد به‌عنوان ماده‌ای آنتی‌کلینرژیک با مهارگیرنده‌های استیل‌کولین انقباض عضلات صاف جداره روده را برطرف می‌سازد. البته در‌کنار این خاصیت دارویی، سبب خشکی‌دهان، تپش‌قلب، بی‌خوابی، سرگیجه، خستگی، تاری‌دید، یبوست و اتساع شکم نیز می‌گردد. آنتی‌کلینرژیک‌ها با اثر بر غشای سلول هدف یا سلول پس سیناپسی، مانع‌از تأثیر استیل‌کولین می‌شوند‌. معروفترین داروهای آنتی‌کولینرژیک را می‌توان شامل هیوسین، دیسیکلومین، آتروپین، هگزیفنیدیل، بنزتروپین و بی‌پریدین دانست.

داروی هیوسین به دو‌شکل‌، یعنی به‌شکل هیوسین بوتیل‌برومید که اثر ضد‌اسپاسم مجرای معده و روده را دارد و نیز به‌صورت هیوسین هیدروبرومید که بیماری و تهوع ناشی‌از اختلالات در گوش‌میانی را کنترل‌می‌کند، وجود دارد‌.

سازندگان داروی هیوسین بوتیل‌برومید آن‌را با اثر درمانی آنتی‌موسکارینی و با اثر مرکزی و محیطی و ضد‌اسپاسم اندام‌های احشایی معرفی‌نموده‌اند و موارد مصرف آن‌را درمان سندرم روده تحریک‌پذیر، درمان اختلالات‌ادراری و درمان کمکی در اولسرپپتیک دانسته‌ و عوارض آن‌را خشکی‌دهان‌، یبوست، کاهش تعریق‌، کاهش مقدار شیر‌، احتباس ادرار و تاری‌دید بیان نموده‌اند.

همانطور‌که اشاره‌شد، اسکوپلامین با اثر تسکینی و آرام‌بخشی خود روی سیستم اعصاب‌مرکزی اثر می‌گذارد. این دارو اثرات موسکارینی استیل‌کولین را مهار‌ نموده و موجب کاهش حرکات دستگاه‌گوارش و بلوک عصب واگ می‌گردد. اسکوپلامین برای پیشگیری‌از تهوع و استفراغ ناشی‌‌از بیماری حرکت سودمند بوده و عوارض مهم آن شامل بی‌قراری، خواب‌آلودگی‌، توهم، تاکیکاردی و تپش‌قلب، خشکی‌دهان و پوست‌، تاری‌دید‌، یبوست و احتباس ادرار می‌باشد‌.