خود مراقبتی بلی خود درمانی هرگز، به ویژه در دوران پاندمی کووید-19

هر ساله در تاریخ 24 جولای (2مرداد) همزمان با روز جهانی خودمراقبتی، سمپوزیوم علمی و جشنواره ملی خودمراقبتی و آموزش بیمار توسط دانشگاه علوم پزشکی تهران برگزار می‌شود. در این سمپوزیوم و جشنواره آخرین اطلاعات علمی خودمراقبتی و شیوه‌های آموزش بیمار در قالب مقالات و سخنرانی و همچنین ارائه ایده‌ها و محصولات دیداری و شنیداری و در حوزۀ فضای مجازی مانند اپلیکیشن با اقبال فراوانی از سراسر کشور معرفی می‌شود. یکی از شایع‌ترین پرسش‌ها، تفاوت خودمراقبتی با خوددرمانی است که برای مردم و گاه گروه درمانی مطرح می‌شود.

بر این اساس جستجویی در پایگاه های علمی google scholar و pubmed صورت‌گرفت و به روش Narrative review، گویاترین و روان‌ترین مقالات در تشریح این تفاوت انتخاب شدند. یافته‌های زیر تفاوت خودمراقبتی(Self Care) را با خود درمانی( Self Medication) بیان می‌کنند.
پس از شیوع جهانی بیماری‌ کروناویروس‌سندرم حاد تنفسی۲ (SARS-CoV-2) در واپسین روزهای سال میلادی 2019 به‌عنوان یک ویروس نوپدید (Emerging) گونه‌ای از خانوادۀ بزرگ کرونا، محققان و دانشمندان این حوزه تلاش گسترده‌ای را برای شناسایی دقیق رفتار ویروس و روش‌های مقابله با آن آغاز کردند. شدت و توانایی انتشار این ویروس در جوامع و ناشناخته بودن این عامل برای بدن و به تبع آن ابتلای گسترده و مرگ و میر ناشی از آن و همچنین عدم وجود دارو و واکسن مناسب، صاحب‌نظران را بر آن داشت تا مهمترین راه مقابله با این ویروس را تغییر سبک زندگی در ابعاد مختلف برای تمام جهان توصیه کنند. این امرمی‌طلبید که با یک برنامۀ دقیق و شناخت لحظه به لحظه مسیر بیماری‌زایی ویروس مذکور، محتوای آموزشی لازم را تولید و با ترویج آن در بستر اجتماعی با بهره‌گیری از ابزارهای گوناگون مانند رسانه‌ها، شبکه‌های اجتماعی و ظرفیتهای هنری، مردم دنیا را بصورت هماهنگ و یکپارچه در مقابل این عامل خطرناک توانمند سازند و این مستحکم‌ترین راه یعنی کسب مهارت خودمراقبتی می‌باشد. توسعۀ رویکرد خودمراقبتی در نظام سلامت کشورها طی این بحران و همچنین افزایش میزان آمادگی جوامع در بحران‌های آینده به شرط آنکه به تمامی ابعاد علمی و همچنین فرهنگ خودمراقبتی مستمر و کم‌رنگ‌تر نمودن تدریجی باورها و عادات غلط مردم و به‌ویژه پرهیز از خوددرمانی، عزمی ملی و جهانی اتخاذ نمود.
موفقیت در این امر و ارتقاء سطح آگاهیِ سلامت و در نهایت ایجاد سپری مستحکم در برابر این گونه بحران‌ها در جهان بر پایۀ شناخت دقیق دشمن یعنی عامل بیماری و روش‌های پیشگیری و توانمندسازی اقشار جامعه در نظام‌بهداشتی‌وسلامت بنا نهاده می‌شود. بنابراین تصمیم‌گیرندگان حوزۀ‌سلامت از این تهدید باید فرصت ایجاد کنند و یک بار برای همیشه تا زمانی‌که انسانها دغدغه شدید سلامت داشته و این موضوع در اولویت زندگی‌ها قرار دارد، از تمام راهکارهای هوشمندانه برای نهادینه سازی خودمراقبتی در سطوح مختلف جوامع تلاش نمایند.
آگاهی‌بخشی و آموزش سطوح مختلف مردم و در نهایت هوشمندسازی اجتماعی در آغاز پاندمی تاکنون موفقیتهای پی‌درپی را به‌دنبال داشته، بطوریکه توصیه‌های مراجع علمی و ذی‌صلاح در راستای خودمراقبتی فردی و اجتماعی مانند حفظ شرایط مناسب و سالم برای بدن با رعایت اصول کامل و استاندارد بهداشتی، تغدیه، فعالیت فیزیکی، سلامت روان،آگاهی از آخرین اخبار موثق جریان انتشار و در نهایت شیوۀ مراقبت صحیح بیمار به تدریج بر روند فراگیری بیماری و خطرآفرینی ویروس کووید 19 اثر بگذارد و صاحب‌نظران بر این باورند که کارساز ترین ضربه‌ای که بر این دشمن عفونی می‌توان وارد نمود،گسترش اطلاعات علمی صحیح و آموزش مردم و بیماران می‌باشد.
حال در این مقاله اندکی به تفاوت خوددرمانی و خودمراقبتی به‌عنوان دو مفهوم نزدیک به‌یکدیگر پرداخته و به بررسی معضلات اساسی آن برای سلامت افراد ، در صورت عدم شناخت عملکرد آن خواهیم پرداخت.

سازمان‌بهداشت‌جهانی،خوددرمانی را استفاده از داروها برای درمان اختلالات خودتشخیصی یا نشانه‌ها یا مصرف داروهای تجویز شده برای مدت زمان طولانی یا برای درمان بیماری‌های راجعه، بدون هماهنگی با متخصص مربوطه در امر تجویز دارو، یا دستیابی و مصرف یک یا تعداد بیشتری داروی صناعی و گیاهی بدون استفاده از نظر یا تشخیص پزشک و بدون نسخه یا نظارت درمانی تعریف کرده است (1 و 2).
خوددرمانی امروزه یک پدیده جهانی است و به‌عنوان یک معضل بزرگ اجتماعی، بهداشتی و اقتصادی شناخته می‌شود. براساس مطالعات انجام شده،از علل مهم انجام این پدیده می‌توان به استفاده قبلی از دارو و بهبودی، عدم استطاعت مالی برای پرداخت حق ویزیت، بازار دارویی آزاد، سهولت تهیه، دارو بدون نسخه و نداشتن بیمه خدمات‌درمانی اشاره کرد (3).
شیوع خوددرمانی در میان مناطق مختلف دنیا بسته به عوامل مختلف فرهنگی، سیاسی، اقتصادی متفاوت است. برای نمونه شیوع خوددرمانی با دارو در مناطق روستایی کشور پرتغال ۵/۲۱ درصد ، در جمعیت بزرگسال برزیل ۹/۱۴ درصد، مردم روستایی هند ۹/۱۱ تا ۵۰ درصد ، در جمعیت بزرگ‌سال کوالالامپور ۷/۶۲ درصد،در جمعیت عمومی عمان ۵/۴۲ درصد، در جمعیت سالخوردۀ ایران ۶۸ درصد و در دانش آموزان ایران ۶۷ درصد، در دانشجویان علوم پزشکی اتیوپی ۵/۳۸ و در دانشجویان پزشکی کرمان ۲/۵۰ درصد برآورد شده است (4).
مصرف خودسرانه و غیرمنطقی دارو می‌تواند منجر به عوارض و مشکلات زیادی همچون مقاومت‌میکروبی و آنتی‌بیوتیکی، تداخلات‌ دارویی، وابستگی دارویی، انتخاب دارو و دوز نامناسب، مصرف طولانی‌مدت‌ داروها، بیماری‌های‌کبدی و کلیوی، مسمومیت‌ها و ناهنجاری‌های مادرزادی می‌شود. مطابق مطالعات گذشته، بیشترین داروهای مورداستفاده در خوددرمانی استامینوفن ، مسکن‌ها، قرص سرماخوردگی و داروهای گیاهی می‌باشد (5و6).
به‌نظر می‌رسد، خوددرمانی در میان متخصصان حوزۀ سلامت نسبت به جمعیت عمومی شایع‌تر باشد و این موضوع ناشی از آن است که این گروه دانش پزشکی کافی برای حل مشکلات مربوط به سلامت خود دارند. دانشجویان‌پزشکی به‌جهت آن که با بیماری‌ها، روش‌های درمانی و نیز داروها آشنایی دارند و به نظر می‌رسد از جمله گروه‌هایی باشند که بیشتر در معرض خطر خوددرمانی قرار می‌گیرند (4).
با مطالعه منابع حاوی اطلاعات دارویی، پی خواهیم برد که داروی بدون عارضه یافت نمی‌شود و آن‌ها همانند تیغی دو لبه عمل می‌کنند که یک سوی آن متوجه عوامل بیماری زاست و لبۀ دیگر بر بافت‌های سالم بدن اثر می‌گذارد که متعاقب این تأثیرات و عوارضی هم‌چون مسمومیت‌ها، پوکی‌استخوان، زخم‌های گوارشی، نارسایی کلیه و کبد بروز می‌یابند. آمارها از این حکایت دارند که 3 درصد از کل بیماران پذیرش شده در بیمارستان‌های آمریکا به علت مصرف خودسرانه داروها بستری شده‌اند، موضوع خوددرمانی بدان جهت مورد اهمیت است که می‌تواند مانع تشخیص بیماری‌ها شود و مقاومت میکروارگانسیم‌ها را بالا ببرد. خوددرمانی در اکثریت جوامع شایع است و حداقل 35 درصد از حجم داروها در راستای عمل خوددرمانی خریداری می‌شوند (7).

• خودمراقبتی :

اورم اولین صاحب‌نظری است که الگوی پرستاری مراقبت ازخود را ارائه نمود.در این الگو، براساس وضعیت و نیازهای بیماران به هنگام انحراف از سلامتی و نقش پرستار، سه نوع سیستم مراقبتی جبرانی کامل، نسبی وحمایتی-آموزشی طراحی شده است (8). سازمان‌بهداشت‌جهانی "مراقبت از خود" را به‌عنوان انجام فعالیت‌های افراد، خانواده و جوامع با هدف ارتقای سلامت، پیشگیری یا محدودکردن بیماری و اعاده سلامتی تعریف می‌کند (9). فراگیری فعالیت‌های خودمراقبتی می‌تواند فرد را به سمت حفظ سلامتی و رفاه سوق دهد، سازگاری فرد با بیماری را افزایش دهد و هزینه‌های درمانی را کاهش دهد (10).
خودمراقبتی مجموعه اقدامات آموخته شده، آگاهانه و هدفدار است که توسط فرد به منظور حفظ و ارتقای سلامت خود انجام می‌شود. تغییر الگوی بیماری‌ها در سالهای اخیر از حاد به مزمن، نیاز به مراقبت از بیماران درعوض درمان قطعی آنها، رشد دانش عمومی و تمایل افراد به مراقبت و کنترل مسایل بهداشتی خود و صرفه‌جویی در هزینه‌ها هر کدام می‌تواند از دلایل روی آوردن افراد جامعه به روش‌های کسب اطلاعات از منابع مختلف و انجام خودمراقبتی باشد (11 و 12).
خودمراقبتی به معنای فرآیند حفظ سلامتی از طریق رفتارهای سالم و مدیریت بیماری است که می‌تواند تحت تأثیر عواملی مانند آگاهی، نگرش،مهارت‌ها، موانع و تسهیل‌کننده‌ها قرار بگیرد (13). آموزش خودمراقبتی،گامی ارزشمند در افزایش آگاهی و کمک به بیماران درکسب استقلال فردی وتسهیل سازگاری آنان با بیماری خود است که نتیجۀ آن، بهبود سلامت عمومی بیماران، شرکت فعالانه در روند مراقبت ازخود و در نهایت کاهش هزینه‌های درمانی خواهد بود (14). اگرچه اقدامات خودمراقبتی بدون کمک افراد حرفه‌ای انجام می‌شوند ولی نیاز است دانش و مهارتِ آن به افراد آموزش داده شود. آموزش به بیمار به‌عنوان وظیفه‌ای مهم و یکی از استانداردهای کیفیت مراقبت پرستاری به شمار می‌آید و تمامی بیماران از حق دریافت آموزش در جهت حفظ سلامت، پیشگیری از بیماری‌ها و ارتقای سطح سلامت خود برخور دارند (15و 16).
خودمراقبتی مهم‌ترین شکل مراقبت اولیه چه در کشورهای توسعه یافته و چه در کشورهای در حال توسعه می‌باشد. در آمریکا پیشرفت وسیعی در زمینه خود مراقبتی به‌عمل آمده که شامل طراحی نسل جدید برنامه‌های نرم‌افزاری برای کنترل و مراقبت بسیاری از بیماری‌های مزمن مانند ایدز، سوء مصرف مواد، افسردگی و دیابت و تشکیل گروه‌های خود یاری الکترونیکی و گروه‌های حمایتی است (11).

▪ دکتر مهدی نوروزی
دانشیار گروه ویروس شناسی دانشکده بهداشت و معاون پژوهشی مرکز تحقیقات ویروس شناسی بالینی دانشگاه علوم پزشکی تهران

▪ منابع:

1. World Health Organization. Guidelines for the regulatory assessment of Medicinal Products for use in self-medication. Geneva: 2000. Available at: http://www.who.int/drugs & nutrients/en/. December 10, 2013.
2. Baghiani Moghadam M, Ehrampoush M.[Evaluation of attitude and practice of studentsof Yazd University of medical sciences to self-medication]. Zahedan Journal of Research in Medical Sciences (Tabib-E-Shargh). 2006; 8:111-9
3. Bennadi D. Self-medication: A current challenge. J Basic Clin Pharma 2014; 5(1): 19-23.
4. The Frequency of Self-Medication in Medical Students of Rafsanjan University of Medical Sciences in 2016 . Najafipour R, Shishehbor F, Ahmadinia H, Rezaeian M. The Frequency of Self-Medication in Medical Students of Rafsanjan University of Medical Sciences in 2016. JRUMS. 2018; 17 (4) :331-344
5. To Identify Self-medication Practice among Medical Students of Tehran University of Medical Science . A, khalafi A, Ghiasi A, Farrokh Mojahed F, Nurmohammadi M. Iranian Journal of Epidemiology 2013; 8(4): 40-46.
6. Azami-Aghdash S, Mohseni M, Etemadi M, Royani S, Moosavi A, Nakhaee M. Prevalence and Cause of Self-Medication in Iran: A Systematic Review and Meta-Analysis Article. Iran J Public Health 2015; 44(12): 1580-1593.
7. The Frequency of Self-medication and Its Effective Factors in Students and Their Peer Group in the City of Boukan in 2016: A Descriptive Study. M. Karimi, E. Maghsoodi, B. Zayer, S. Rashkeie, F. Zareie. JRUMS. 2019; 18 (8) :753-768.
8. Karbaschi K. The Effect of Self-Care Program based on Orem’s Theory on quality of Life of Cancer Patients Undergoing Chemotherapy in Military Personnel. Military Caring Sciences. 2015;2(2):69-77.
9. Mehdi H, Maddah S, Mohammadi F. The Effectiveness of Self-Care Training on Quality of Life Among Elderlies With Diabetes. Iranian Journal of Rehabilitation Research in Nursing. 2015;2(4):32-8.
10. Rostami F, Ramezani Badr F, Amini K, Pezeshki A. Effect of a Self-Care Educational Program Based on Orem's Model on Stress in Patients Undergoing Hemodialysis. Preventive Care in Nursing & Midwifery Journal. 2015;5(1):13-22.
11. What is the role of internet on self care in women staffs of Tehranmedical Science University? khankolabi M, Rahimi F , Soleimaninejad M, Shirvandehi Sh. Journal of North Khorasan University of Medical Sciences Summer 2014;6(2):288
12. Willingness of clientsof East Tehran Health Center in to self-careand factors affecting it,(Dissertation for degreeof MPH). Mirshify, Farzaneh,,The School of Public Health, TehranUniversity of Medical Sciences ,Spring 2008[Persian]
13. Self care 3 months after attendingchronic qbstrvctive pulmonary diease education. Mousing C, Lomborg K. Patient Preference and Adherence. 2012; 6:19-25.
14. Exploring self care in Tehran, Iran: A population based study. Eftekhar H, Mirkamali SK, Tavafian SS, Mohammad K, Shahnazi H, Sharifirad G. Journal of Research in Medical Sciences. 2012; 17(12):1144-9
15. Study of Patient Teaching Importance from Point of Views in Azad University Nursing Students in Karaj in 1382. Godarzi M, Ahmadvand M, Farajollahi M .The Journal of Urmia Nursing and Midwifery Faculty. 2004; 2(2):68-77. [In Persian
16. The Effect of Self-care Education on knowledge andAttitude in Patients with Asthma: A Randomized Clinical Trial. Amir Sadghi, SomyheKokabi, Khodayar Oshvandi, Lilly Tapak. Avicenna J Nurs Midwifery care. 2019; 27 (5): 306-314