اختلالات خواب در سالمندان

نیمی از سالمندان با سن ۶۰ به بالا ، اغلب اوقات در آغاز و ادامه خواب خود با مشکل و اختلالاتی روبه‌رو هستند. خواب کافی برای استراحت و بازیابی سطح انرژی سالمندان لازم است. کیفیت خواب به طور مستقیم بر کیفیت زندگیِ فرد تأثیر می‌گذارد. تاثیر خواب اندک یا کیفیتِ نامناسب خواب، ابتدا به صورت خواب آلودگی در طول روز ظاهر گشته و درصورتیکه این اختلال تحت درمان قرار نگیرد ، آسیب جدی به سلامت جسمی و روانی یک سالمند وارد می‌کند.

▪ آیا سالمندان به خواب کمتری نیاز دارند؟ 

کم‌خوابی در سالمندان یک امر طبیعی نیست. سن تقویمی به تنهایی منجر به اختلالات خواب نمی‌شود. در حقیقت، بسیاری از سالمندان سالم مشکلات اندکی در خواب دارند. الگوی خواب و بیداری با افزایش سن تغییر می‌کند، اما اختلالات خواب و خستگی ناشی از آن بخشی طبیعی از سالمندی نیست. اختلال خواب در سالمندان بیشتر به علت بیماری‌های فرد سالمند می‌باشد.اگرچه افراد مُسن نیز به طور تقریبی همانند افراد جوان نیاز به خواب دارند، اما متاسفانه بسیاری از افراد سالمند کمتر از آنچه که نیاز دارند، می‌خوابند. نیاز به خواب در سالمندان کمتر از افراد جوان نمی‌باشد، اما توانایی داشتن خواب با کیفیت در سالمندان کاهش می‌یابد.

حدود ۱۳ درصد مردان و ۳۶ درصد زنان بالای ۶۵ سال، بیش از ۳۰ دقیقه به طول می‌انجامد تا به خواب بروند. اغلب افراد مسن خواب عمیق را به خوبی تجربه نمی‌کنند و به دفعات در طول شب بیدار می‌شوند. شب زودتر خواب آلود و صبح زودتر از خواب بیدار می‌شوند. تولید ملاتونین ممکن است با افزایش سن کاهش یابد. افراد سالخورده نسبت به تغییرات مختل کننده محیط خود مانند نور یا صدا حساسیت بیشتری دارند. کیفیت خواب ممکن است با افزایش سن تغییر نموده و سبب شود بسیاری از افراد سالمند به ناچار طی روز نیاز به خواب کوتاه مدت داشته باشند. خواب روزانه زمانیکه زیاد باشد ‌و مانع فعالیت مناسب در طی روز شود مشکل ساز است و باید دلیل یا دلایل اصلی چرت زدن بیش از حد بررسی شود.

▪ کم‌خوابی چگونه برسلامت حافظه تأثیر می گذارد؟

اختلال خواب بر سلامت روحی و جسمی یک سالمند از جمله حافظه وی تأثیر می‌گذارد. خواب با کیفیت در تشکیل حافظه نقش مهمی دارد. در مطالعات نشان داده شده است که خواب نامناسب ارتباط مستقیمی با بیماری آلزایمر دارد. کمبود خواب طولانی‌مدت منجر به افزایش پلاک‌های بتاآمیلوئید (نشانگر اصلی بیماری آلزایمر) در مغز می‌شود. خواب با کیفیت جهت داشتن سالمندی سالم، حائز اهمیت است و بدون خواب خوب، افراد سالخورده در معرض مشکلات گوناگون قرار دارند.

▪ نشانه‌های بی‌خوابی در سالمندان به چه صورت است؟

مدت زمان طولانی (بیش از ۳۰ تا ۴۵ دقیقه) به طول می‌انجامد تا به خواب بروند، در طول شب به دفعات از خواب بیدار می‌شوند و به سختی موفق به خواب دوباره می‌شوند، صبح زود بیدار می‌شوند و نمی‌توانند مجدد به خواب بروند و یا اینکه پس از بیداری احساس خستگی می‌کنند به طوری‌که عملکرد مناسب در طول روز ندارند.

▪ چه عواملی سبب بی‌خوابی در سالمندان می‌شود؟

بی‌خوابی می‌تواند دلایل گوناگونی داشته باشد.استرس ناشی از تغییر در زندگی، مانند جابجایی، تغییر محل زندگی یا مرگ یکی از عزیزان، می‌تواند سبب بروز اختلال موقتی در خواب شود. افسردگی، اختلالات اضطرابی، درد مزمن یا استرس مزمن و سایرمشکلات مزمن می‌توانند کیفیت خواب فرد را برای مدت طولانی تحت تأثیر قرار دهد. بیماری‌های نورولوژیک مانند بیماری پارکینسون و زوال عقل نیز با اختلالات خواب همراه می‌باشد که به نوبه خود نشانه‌های دیگر بیماری را تشدید می‌کند.

رایج ترین دلیلی که منجر به بی‌خوابی در سالمندان می‌شود، نیاز به استفاده از سرویس بهداشتی در شب‌هنگام  و زمان خواب است. دلیل آن بزرگ شدن پروستات در آقایان، و مشکلات و عفونت‌های ادراری در خانم‌ها می‌باشد. اختلالاتی که سبب ناراحتی در طول شب می‌شود، مانند سوزش سر دل، آرتروز و درد نیز می‌تواند سبب اختلال در الگوی خواب فرد شود.

خوابیدن یا کم‌تحرکی در طی روز ،سبب بروز اختلال در بهره‌مندی از خواب مناسب و راحت در شب می‌گردد.اگر سالمندان زمان اندکی را در خارج از منزل سپری کنند، در نتیجه میزان اندکی در معرض نور خورشید قرار گرفته و ریتم شبانه‌روزی حاکم بر چرخه خواب - بیداری دچار اختلال می‌گردد. نوشیدن الکل یا کافئین نیز بر کیفیت خواب تأثیر منفی می‌گذارد.

مطالعات نشان می‌دهد که پیرچشمی در کاهش میزان و کیفیت خواب نقش دارد. زرد رنگ شدن قرنیه چشم در سالمندان که اغلب، نشانۀ آغاز آب مروارید است، از رسیدن نور آبی به شبکیه جلوگیری می‌کند. نور آبی با تحریک تولید هورمون ملاتونین که سبب خواب می‌شود، به چرخه خواب کمک می‌کند. بنابراین اگرچه زرد شدن قرنیه بر توانایی دیدن یک سالمند تأثیر نمی‌گذارد، ولی سبب اختلال در خواب می‌شود.

آپنه‌خواب نیز یکی از علل اختلالات خواب در سالمندان است. نوعی اختلال که در آن افراد هنگام خواب با یک یا چند اختلال در تنفس مواجه می‌شوند. مکث‌های تنفسی ممکن است از چند ثانیه تا چند دقیقه طول بکشد. ممکن است ۵ تا ۳۰ بار یا حتی بیشتر در هر ساعت رخ دهد. به طور معمول، پس از آپنه، تنفس طبیعی دوباره آغاز می‌شود. آپنه خواب اغلب یک بیماری مزمن مداوم است که خواب را مختل می‌کند. افراد مبتلا هنگام مکث و وقفه تنفسی، از خواب عمیق خارج شده، یا بیدار می‌شوند و یا وارد خواب سبک می‌شوند. آپنه انسدادی خواب در سالمندان، کمتر با نشانه‌های کلاسیک بروز می‌کند ، اما با فشار خون بالا، بیماری‌های قلبی-عروقی، دیابت و اختلال‌شناختی همراه است. 

 سندرم پای بی قرار (Restless Leg syndrome (RLS)) و حرکات دوره‌ای پا (Periodic Leg Movements in Sleep (PLMS)) در خواب نیز از علل اختلالات خواب در سالمندان می‌باشند. مبتلایان به سندرم پای‌بی قرار، احساس ناخوشایندی در پاها و گاهی بازوها دارند که منجر می شود تمایل به حرکت مداوم داشته باشند. این وضعیت با حرکت و فعالیت بهتر و با استراحت تشدید می‌شود. حرکات دوره ای در پا، شامل حرکات ساده و تکراری در اندام می‌باشد که منجر به اختلال در خواب می‌شود. تشخیص با پلی‌سومنوگرافی (تست خواب) و مطالعه خواب می‌باشد. حداقل چهار حرکت پشت سر هم باید رخ دهد تا به عنوان حرکات دوره‌ای پا در خواب محسوب شود. اگر حداقل ۱۵ حرکت دوره‌ای پا در ساعت وجود داشته باشد، اختلال حرکات دوره‌ای اندام تشخیص داده می‌شود.

▪ درمان‌های بی‌خوابی در سالمندان :

اولین گام، درمان علت بی‌خوابی است. بسیاری از افراد سالخورده ،داروهایی استفاده می‌کنند که ممکن است بر خواب آن‌ها تأثیر منفی بگذارد. عوارض جانبی داروها می‌تواند خواب‌آلودگی باشد که عملکرد طبیعی در طول روز سالمندان را مختل می‌کند. بررسی داروها و جایگزین نمودن و یا قطع داروهای غیرضروری می‌تواند اختلالات خواب را به حداقل برساند و منجر به بهبود عملکرد شخص در طول روز شود. فشار مداوم مثبت راه هوایی ((Continuous Positive Airway Pressure (CPAP)) در سالمندانِ مبتلا به آپنه‌انسدادی‌خواب، حتی در مبتلایان به زوال عقل (دمانس) خفیف تا متوسط، می‌تواند مفید باشد. در صورت ابتلا به سندرم پای بی قرار یا حرکات دوره ای پا در خواب، درمان باید انجام شود. پس از برطرف کردن علت اصلی بی‌خوابی از جمله داروها، اختلالات ادراری، درد، افسردگی و سوزش معده و ... ، تغییر سبک زندگی برای تجربه خواب بهتر مفید می‌باشد.

بهترین و کم عارضه‌ترین درمان اختلال خواب در سالمندان درمان های غیر دارویی می‌باشد. چندین روش درمانی برای کمک به بهبود آغاز خواب و ادامه آن در سالمندان وجود دارد. براساس شرح حال و بررسی وضعیت خواب سالمند در طی یک تا دو هفته (از جمله ساعت خواب، مدت زمانی که به‌طول می‌انجامد تا پس از خاموش نمود چراغ به خواب برود، دفعات بیدار شدن از خواب در طی شب، زمان بیدار شدن، زمان خارج شدن از تخت در صبح، مدت زمان کل خواب در شب، مدت زمان چُرت زدن طی روز و داروهای مورد استفاده)، بهداشتِ خواب مناسب به فرد آموزش داده می‌شود. بهداشت مناسب خواب از جمله محدود کردن زمان صرف شده در تخت برای آغاز خواب حداکثر ۲۰دقیقه و عدم استفاده از چراغ روشن پُر نور برای کمک به مشکلات ریتم شبانه‌روزی باید رعایت شود. بهتر است برنامه منظمی برای خواب دنبال شود به گونه‌ای که حتی در انتهای هفته‌ها نیز در یک زمان مشخص خوابیده و صبح در زمان مشخص بیدار شوند، تا ساعت شبانه روزی بدن ثابت بماند. 

فراهم آوردن فرصت‌ جهت تعامل‌اجتماعی، تحریک‌ذهنی و فعالیت‌بدنی که سبب افزایش کیفیت زندگی و نیز بهبود خواب می‌شود. تنظیم و حفظ برنامه‌های روزمره، توسعۀ دامنه اجتماعی، بهبود استقلال و زندگی با حداقل وابستگی سبب می‌شود تا سالمندان در طول روز، زمان بیشتری فعال باشند. همچنین سبب می‌شود افسردگی و اضطراب کمتر شود و به طور معمول منجر به خواب بهتر در شب می‌شود. فعالیت بدنی منظم و حتی آغاز یک تمرین ورزشی موجب بهبود کیفیت خواب می‌شود. بهتر است حداقل سه ساعت پیش از خواب تمرینات ورزشی به پایان رسیده باشد. 

توصیه می‌گردد، چُرت زدن‌های روز به حداقل رسیده و سعی شود فقط در مواقعی که لازم است ، سالمند خواب کوتاهی داشته باشد و بیش از ۳۰ دقیقه نگردد. خواب زیاد در طول روز مانعی برای داشتن خواب مناسب در شب است. پرهیز از مصرف زیاد کافئین، مصرف الکل و وعده غذایی حجیم در انتهای روز، سوء‌هاضمه و بیداری را به حداقل می‌رساند. صدا و یا نور بیش از حد در محیط خواب نباید وجود داشته باشد. در صورت زندگی در محله پر سر و صدا که صدای زیاد موجب مشکلات خواب شده، باید از عایق صدا استفاده شود. 

از آنجا که استرس سبب اختلال خواب می شود، تکنیک‌های آرام سازی در کاهش تنش‌های جسمی و روحی مفید است. همچنین روش‌های درمانیِ شناختی وجود دارد که هدف آن‌ها تغییر نگرش و نگرانی افراد در مورد بی‌خوابی و عدم توانایی آن‌ها در داشتن خواب مناسب است.

باید اتاق خواب محل "آرامش و سکوت" باشد و از آن برای بحث در مورد امور مالی، مشکلات و غیره استفاده نشود. کتاب خواندن یا گوش دادن به موسیقی ملایم به بهبود خواب کمک می‌کند. بهتر است از دفترچه یادداشت و قلم برای نوشتن نگرانی‌ها، استرس‌ها و اموری که هنگام خواب به ذهن می‌رسد استفاده شود تا روز بعد به آنها رسیدگی شود. توصیه می‌شوددرعوض اینکه به مشکلات و استرس‌های زندگی فکر شود، سعی گردد از داشته‌ها سپاسگزاری نمود. مطالعات نشان دادند افرادی که از نعمت‌های زندگی سپاسگزار هستند، سالم‌تر بوده و خواب بهتری دارند.

داروهای خواب می‌توانند در اوایل درمان مفید واقع شوند و در صورت لزوم، استفاده گاه به گاه از آن‌ها ادامه یابد. اغلب داروهای خواب آور با عوارض جانبی آزار دهنده‌ای به ویژه در سالمندان مرتبط هستند و می‌توانند منجر به وابستگی و سقوط در سالمندان شوند، بنابراین در صورت لزوم باید با حداقل دوز و برای فاصله زمانی کوتاه مدت تجویز شوند.

▪ خواب زیاد در سالمندان :

خواب بیش از حد درسالمندان به ویژه در مبتلایان به یک یا چند بیماری می‌تواند نشانگر این باشد که وضعیت سلامتی آن‌ها به نوبه خود تغییر کرده است. در اکثر مواقع یک درمان خاص باید تغییر یابد، اضافه یا قطع شود. عفونت، آلرژی، کم‌خونی، کم‌کاری تیروئید، افسردگی از علل شایع خوابیدن بیشتر از نیاز بدن فرد سالمند می‌باشد. باید به وضعیت تغذیه، کم آبی و زخم‌های فشاری توجه شود.

دکتر سیده زهرا بدرخواهان
متخصص طب سالمندان
هیأت علمی گروه طب سالمندان دانشگاه علوم پزشکی تهران