بررسی تاثیر عوامل جغرافیایی، آب و هوایی بر شیوع بیماری کووید-19 در ایران

ظهور یک کرونا ویروس جدید به نام (Sars-CoV-2) به یک مسئله بهداشتی جهانی تبدیل شده است، به طوری که سازمان بهداشت جهانی وقوع بیماری حاصل از آن (کووید -19) را یک اپیدمی جهانی (Pandemic) اعلام نموده است. این بیماری سبب عفونت حاد دستگاه تنفسی در انسان می شود. انتقال از انسان به انسان با طول مدت 2 تا 10 روز گزارش شده است که این امر انتقال بیماری را از طریق قطره های آب دهان و بینی، دست ها و سطوح آلوده تسهیل می نماید. از آنجا که درمان خاصی برای این بیماری وجود ندارد، تشخیص و پیشگیری زود هنگام برای توقف شیوع آن و کنترل این تهدید عفونی جدید حیاتی خواهد بود. در این مقاله به بررسی تاثیر عوامل جغرافیایی، آب و هوایی بر شیوع بیماری کووید-19 در ایران خواهد پرداخت.

* بررسی تاثیر عوامل جغرافیایی، آب و هوایی بر شیوع بیماری کووید-19 در ایران :

این ویروس سومین کرونا ویروس با بیماری زایی شدید است که در دو دهه اخیر ظاهر شده است. دو کرونا ویروس پیشین باعث ایجاد بیماری سندرم تنفسی حاد شدید (سارس) و سندرم تنفسی خاورمیانه (مرس) شده اند (کامپف و همکاران، 2020). بیماری کرونا ویروس 2019 (کووید-19) که توسط ویروس (Sars-CoV-2) ایجاد می شود، ابتدا در تعدادی از بیماران دارای ذات الریه با منبع نامشخص در استان هوبی چین مورد توجه قرار گرفت و سپس از طریق مسافرت های جهانی به تقریبا تمام کشورهای جهان گسترش یافت. به نظر می رسد که گسترش ویروس کرونا در مناطق جغرافیایی خاصی از جهان نسبت به مناطق دیگر بیشتر می باشد. تناسب بین دمای هوا در شهرهای بزرگ دارای شیوع کووید-19 شایسته توجه ویژه به این امر است. یکنواختی و تشابه دمای میانگین هوا (11-5 درجه سانتیگراد) و نیزان رطوبت نسبی هوا (۴۷تا۷۹درصد) در شهرهایی که در آنها این ویروس شیوع بیشتری دارد، مشاهده می شود (سجادی و همکاران، 2020). همچنین شرایط آزمایشگاهی مناسب برای بقای کرونا ویروس (4 درجه سانتیگراد و رطوبت نسبی ۲۰تا۸۰درصد) نیز با شرایط جغرافیایی فوق مطابقت نشان می دهد.دما و رطوبت عوامل شناخته شده ای در بقای ویروس‌های سارس، مرس و آنفلوانزا می باشند. به علاوه دما در این مناطق در زمان شیوع ویروس خیلی پایین تر از صفر نرفته است که نشان دهنده دامنه ای با حداقل بالقوه است که یخ زدگی می تواند اثر منفی بر حیات این ویروس داشته باشد.
در برخی از مطالعاتی که در این باره در دنیا انجام شده این فرضیه مطرح شده است که مناطقی که کرونا در آنها تلفات بیشتری داشته از الگوهای آب و هوایی مشابهی برخوردار بوده اند. این گروه از پژوهشگران نشان دادند که کانون های جدید شیوع بیماری تقریبا همگی در مدار 30 تا 50 درجه شمالی کره زمین قرار دارند (سجادی و همکاران، 2020). همچنین شمار بیماران و فوتی های گزارش شده در مناطق زیر عرض جغرافیایی 30 درجه نسبت به مناطق معتدل تری که در بالا ذکر شد بسیار کمتر بوده است. بر اساس این پژوهش ضمن تاکید بر اینکه هرگونه پیش بینی دراز مدت در حال حاضر دشوار است ولی می توان انتظار داشت که در ماههای آینده و نزدیک به تابستان کووید-19 در مناطقی که شیوع گسترده ای داشته به شدت کاهش یابد. طبق این مدل با شروع تابستان در نیمکره شمالی کرونای جدید ممکن است در مناطق استوایی شیوع نسبتا مشابهی با آنفلونزا داشته باشد و همزمان در نیمکره جنوبی گسترش یابد.

* وضعیت ویروس کرونا در ایران :

الگوی دمایی که در تحقیقات فوق به آن اشاره شد را می توان تا حد زیادی با داده های اعلام شده در باره میزان شیوع کرونا در استان های مختلف ایران مطابقت داد. این آمارها نشان می دهند شیوع کووید-19 غالبا در مناطقی از کشورمان بیشتر است که بالاتر از عرض جغرافیایی 30 درجه شمالی قرار دارند و در مناطق پایین تر از 30 درجه کمتر گزارش شده است. با این حال، تقریبا تمامی محققان تاکید دارند که این ویروس جدید است و هر نوع یافته در باره آن را باید با نهایت احتیاط تفسیر و تعبیر کرد. گذشت زمان احتمالا پاسخ بسیاری از ابهامات را در باره رفتار این ویروس آشکار خواهد کرد.
افزایش 10 درجه سانتیگراد از 20 به 30 میزان بقا ویروس سارس را روی صفحات استیل به نصف کاهش می‌دهد. علت آن اینست که برخی کرونا ویروس‌ها نظیر ویروس جدید دارای یک لایه پوشش ویروسی هستند: یک لایه چربی که اجزاء ویروس را وقتی از فردی به فرد دیگر منتقل می شود، محافظت می کند. این پوسته ممکن است خشک شود و منجر به مرگ ویروس شود. بنابراین رطوبت بالا، دماهای متوسط، باد کم و سطوح سخت همگی برای بقای ویروس مطلوب هستند.
نخستین موارد ویروس کرونا در ایران در نوزده فوریه از شهر قم اعلام شد. این ویروس از آن تاریخ در سراسر کشور انتشار یافت. تعداد کل مبتلایات تا تاریخ 2/2/98 بیش از 84 هزار نفر و تعداد کل افراد فوت شده5297 نفر می باشد. ویروس های تنفسی در زمستان سریع تر انتقال می یابند، زیرا هوای سرد باعث سفت شدن پوشش حفاظتی ژل مانند آنها می شود که اجزاء ویروس را در بر می گیرد. یک پوسته سفت تر به ویروس امکان می دهد تا به مدتی طولانی تر زنده مانده و از فردی به فرد دیگر منتقل شود. دلایل متفاوتی برای کاهش بروز آنفلولانزا و سرماخوردگی در تابستان وجود دارد. قطرات حامل ویروس در هوای مرطوب نمی توانند به مدت طولانی به حالت تعلیق باقی بمانند و دمای بالاتر سبب تخریب سریع تر ویروس می شود. فعالیت انسان نیز در فصل تابستان عوض می‌شود. مردم وقت کمتری را در داخل خانه می گذرانند.فضاهای سربسته، کمتر برای اجتماعات انسانی مورد استفاده قرار می گیرد.
عوامل بسیاری وجود دارند که تعیین می کنند چه زمان و چگونه شیوع بیماری به پایان می رسد. سرعت شیوع ویروس، اثر بخشی شیوه های کنترل عفونت، آب و هوا و ایمنی انسان احتمالا در تعیین آینده این ویروس نقش خواهند داشت.
بررسی دو عضو کشنده دیگر خانواده کرونا ویروس یعنی سارس و مرس به ما کمک می کند تا درک کنیم کووید-۱۹ ممکن است چگونه در گرمای تابستان عمل کند. شیوع سارس و مرس واقعا شواهد دقیقی از فصلی بودن را نشان نداده اند. شیوع سارس در تابستان متوقف شد اما مشخص نشد که علت آن آب و هوا بود یا خیر. مرس هم هیچ علامتی از فصلی بودن نشان نداد.
مرکز شیوع اپیدمی کووید-۱۹ در ایران شهر قم با جمعیتی بالغ بر یک میلیون نفر می باشد که در ۱۵۰ کیلومتری جنوب تهران قرار دارد. شیوع سریع کووید-۱۹ در ایران به دانشجویان و تجار چینی نسبت داده می شود که به این شهر رفت و آمد می کردند.
همانطوری که در شکل 1 مشاهده می کنیم که استان های سمنان، یزد، مرکزی و قزوین به ترتیب دارای بالاترین میزان ابتلا و استان های سیستان و بلوچستان، بوشهر، چهار محال و بختیاری، هرمزگان، کرمان و کرمانشاه و خوزستان دارای پایین ترین میزان ابتلا تا تاریخ ۶ فروردین ۹۹ می باشند. نتایج این بررسی نشان می دهد که پنج استان جنوبی کشور (سیستان و بلوچستان، بوشهر، هرمزگان، کرمان و خوزستان) جزو هفت استان دارای کمترین تعداد ابتلا به ازای هر میلیون نفر جمعیت می باشند. از نظر تعداد افراد فوت شده در اثر این بیماری به ازای هرمیلیون نفر جمعیت نیز این ۵ استان از مطلوب ترین استانها هستند. استان فارس علیرغم اینکه جزو استان های جنوبی محسوب نمی شود، از نظر کمترین تعداد افراد فوت شده در اثر ویروس جدید در رده سوم کشور قرار دارد. دلیل آن می تواند به وضعیت مناسب زیر ساخت های بهداشتی و نسبتا گرمسیر بودن این استان ارتباط داشته باشد. به غیر از شرایط آب و هوایی عوامل دیگری نیز در شیوع این اپیدمی دخالت دارند، نظیر فاصله از مرکز شیوع، تعداد مسافرت ها، تراکم جمعیت، فرهنگ اجتماعی مردم، رعایت موارد بهداشتی و.... بنابراین نباید فقط با یک عامل آب و هوا تعبیر و تفسیر کرد و تمام عوامل را باید در مطالعات مبسوط تر آینده در مورد این بیماری مد نظر قرار داد.

دکتر هوتن محبی راد¹، دکتر فریدون محبی*²، دکتر مسعود صیدگر²

• کلینیک دندانپزشکی دکتر هوتن محبی راد- طبقه دوم ساختمان پزشکان ارسطو- خیابان شورا- عضو نظام پزشکی جمهوری اسلامی ایران- شاخه ارومیه
• مرکز تحقیقات آرتمیای کشور، موسسه تحقیقات علوم شیلاتی کشور، سازمان تحقیقات، آموزش و ترویج کشاورزی، ارومیه، ایران