در دوران سالمندی طبیعی مغز چه تغییراتی می‌کند؟

▪ چالش‌های متدولوژیک :

پیش از ورود به مبحث سِیر طبیعی پیری مغز ، توجه به چالش‌های پیشِ رو در مطالعات مرتبط با سالمندی از اهمیت ویژه‌ای برخوردار است. سوگیری در نمونه‌گیری در سالمندان را باید در نظر گرفت، چرا که در زمان انجام مطالعات و نمونه‌گیری درمیان آن‌ها ، افراد با کارکرد بسیار بالا و پر مشغله در کنار سالمندانی که حتی در انجام امور ساده نیز وابسته شده‌اند وجود دارند. از سوی دیگر سالمندانی که حمایتِ مالی و اجتماعی کمتری دارند ، تمایلی به شرکت در مطالعه‌ها به‌ویژه از نوع طولی را ندارند. مطالعه‌های طولی مناسب‌ترین از نوع خود در زمینۀ شناخت و تغییرات طبیعی مغز درسیر سالمندی است که البته در کنار هزینه و زمانبَر بودن ، ملاحظات خاص خود را نیز دارد. روی‌هم رفته، توجه به این مسئله حائز اهمیت است و در مطالعات و برنامه‌ریزی‌ها در این زمینه باید مدنظر قرار گیرد .

▪ تغییرات ساختاری ایجاد شدۀ مغز در دوران سالمندی طبیعی :

از نظر آناتومیکی ، حجم مادۀ خاکستری مغز روند کاهشی را آغاز می‌نماید و این میزان، در بخش‌های مربوط به هیپوکامپ و تمپورال بیشتر است. تفاوت این روندِ کاهش حجم مادۀ خاکستری در سالمندی طبیعی و بیماری آلزایمر ، به زمان آغاز و سرعت پیشرفت آن بستگی دارد. البته حجم ماده سفید مغز نیز اندکی با افزایش سن کاهش می‌یابد.

تشخیص میزان رسوب بتا آمیلوئید در بافت مغز با استفاده از پت اسکن (PET) آمیلوئید انجام می‌شود ، این پلاک‌ها از عوامل بیماری آلزایمر می‌باشد اما در بافت مغز افراد سالمند طبیعی نیز دیده می‌شوند. میزان این پلاک‌های رسوب کرده و زمان آغاز رسوب، در افتراق مغز فرد سالم با شخص مبتلا به آلزایمر کمک کننده است. البته این مطلب نیز بیان می‌شود که مغز فرد سالم سالمند که رسوبات بتاآمیلوئید دارد ، بیشتر مستعد ابتلا به بیماری آلزایمر است.

▪ تغییرات شناختی در سالمندی :

در مباحث شناختی ، دو گونه هوش وجود دارد:

● هوش متبلور (crystalized intelligence) که به تمام مهارت‌هایی اطلاق می‌شود که فرد در طول زندگی می‌آموزد و مدام تمرین نموده و برای وی نهادینه شده است . دانش و اطلاعات عمومی و ذخایر کلامی، نمونه بارز این نوع هوش است که تا سن ۷۰ سالگی رو به بهتر شدن می رود.

● هوش سیال ( fluid intelligence ) که با توانایی حل مسئله ، تصمیم‌گیری‌های منطقی ، سرعت پردازش اطلاعات و یادگیری‌های جدید ارتباط دارد . این نوع هوش در ۳۰ سالگی به اوج می‌رسد و به تدریج و با سرعت آهسته، با افزایش سن دچار کاهش می‌شود.
مهم‌ترین و شایع‌ترین شکایتی که سالمندان در زمینه شناخت ابراز می‌کنند حافظه و به تعبیری فراموشی است . برای حافظۀ اخیر، یادگیری باید رخ دهد و مطالب یاد گرفته شده ذخیره و در موعد مناسب فراخوان شود. در مورد حافظۀ اخیر مختصری کاهش داریم، به گونه‌ای که در سالمندی ممکن است تمامی کلمات گفته شده و یا برخی از اتفاقات، به یاد آورده نشود و بنابراین در سالمندان این نوع از حافظه مختصری افت می‌کند، گرچه این افت پیشرونده نبوده و موجب افت کارکرد در سالمند طبیعی نمی‌شود. توانایی بازسازی (visuoconstruction) نیز مختصری کاهش می‌یابد، اما حافظه عملکردی در طول سالمندی کمتر دستخوش تغییر می‌شود و افراد، در دوران سالمندی نیز همچنان مهارت‌هایی را که آموخته بودند، به خوبی انجام می‌دهند.

سرعت پردازش در افراد، با افزایش سن به‌ویژه پس از ۳۰ سالگی آغاز به افت می‌کند و همین مسئله در سالمندی منجر به کُند شدن واکنش به اتفاقات پیرامونی می‌شود. یکی از تاثیرات کاهش سرعت پردازش در سالمندان را می‌توان در زمان ارزیابی‌های نوروسایکولوژی مشاهده نمود که سبب کاهش امتیاز عملکرد، در برخی قسمت‌های تست‌ها می‌گردد.

از نظر مسیریابی ، در دوران سالمندی تغییری رخ نمی‌دهد. مسیریابی و مهارت انجام(حافظه عملکردی) برای انجام رانندگی در افراد اهمیت دارند. هیچ‌یک از این دو حوزه در سالمندی طبیعی تغییر چندانی نمی‌کنند، آنچه موجب افت مهارت رانندگی در سالمندان می‌شود بیشتر کاهش سرعت پردازش است .

در مورد توجه و تمرکز در سالمندان، میزان توجه شنیداری ساده کاهش نمی‌یابد و تقریبا بدون تغییر است، اما توجه پیچیده کاهش می‌یابد، به‌طوری‌که سالمندان همزمان نمی‌توانند دو یا چند کار را با یکدیگر انجام دهند ، برای نمونه در حالی‌که با تلفن صحبت می‌کنند ،در حال آشپزی نیز باشند.

از جهت توانمندی زبانی نیز به‌طور کلی زبان در دوران سالمندی بدون تغییر می‌ماند و حتی از جهات دامنه و مفهوم کلمات افزایش می‌یابد.
عملکرد اجرایی(executive function) نقش مهمی در زندگی یک فرد دارد . برنامه ریزی ، قدرت پردازش اتفاقات ، تحلیل و تفکر انتزاعی در مجموعه عملکرد اجرایی قرار می‌گیرد. در دوران سالمندی، تفکر، مختصری حالت ساده پیدا می‌کند و ممکن است تحلیل‌ها نیز از حالت انتزاعی خارج شود. با این وجود در سالمندی طبیعی، فرد می‌تواند به صورت مستقل، فعالیت‌های روزمره خود را انجام دهد و تنها در صورت بروز اختلالات شناختی است که عملکرد اجرایی روزمره دچار نقص‌های عمده خواهد شد. آگاهی از این جزئیات در مورد تغییرات شناختی در سالمندان حائز اهمیت است و در ارزیابی‌ها کمک کننده خواهد بود. با توجه به افزایش دوران سالمندی و لزوم غربالگری شناختی در کنار غربالگری مشکلات پزشکی ، تعیین سطح نرمال و طبیعی افراد سالمند از اهمیت برخوردار است.
بنابراین به نظر می رسد از بسیاری جهات، بهترین روش تشخیصِ افت شناختی در سالمندان ، غربالگری منظم و توجه کردن به کارکرد این افراد در سطح پیچیده است و در صورتی‌که در انجام امور پیچیده دچارمشکل شوند، باید دمانس در نظر گرفته شود وبررسی لازم انجام شود. با توجه کردن به جنبه‌های مختلف زندگی یک فرد سالمند ، درصورت بروزاختلال شناختی خفیف، بهتر است مداخلات لازم برای فرد سالمند انجام شود تا احتمال تبدیل شدن به دمانس کاهش یابد و در صورت بروز آن، سیر پیشرفت بیماری کاهش یافته و میزان وابستگی فرد سالمند کمتر شود.

▪ دکتر زهرا وهابی
متخصص بیماری‌های مغز و اعصاب
استادیار گروه طب سالمندان دانشگاه علوم پزشکی تهران