علائم ، عوارض و درمان بیماری سلیاک

بیماری سلیاک (Celiac Disease) که بدان اسپروی سلیاک یا بیماری روده باریک حساس به گلوتن گفته می شود ، یک واکنش ایمنی به مصرف گلوتن است . گلوتن پروتئینی می باشد که در گندم ، جو و چاودار یافت می شود . در این مقاله به بررسی علائم ، عوارض و درمان بیماری سلیاک خواهیم پرداخت .

بیماران دچار سلیاک با مصرف گلوتن زمینه ساز تحریک و واکنش سیستم ایمنی در رودۀ کوچک  می شوند . که در طول زمان و ادامۀ این روند موجب آسیب به پوشش رودۀ کوچک گشته و مانع از جذب برخی مواد مغذی (سوء جذب) می گردد. آسیب های وارده به دستگاه گوارش سبب بروز اسهال ، خستگی ، از دست دادن وزن ، نفخ ، کم خونی و در نهایت منجر به بروز عوارض جدی می گردد .

در کودکان نیز سوءجذب ( malabsorption) بر رشد آن ها اثر منفی در پی خواهد داشت و در عین حال نشانه ها در افراد بزرگسال نیز مشاهده می شود .تا به امروز درمان قطعی برای بیماری سلیاک یافت نشده و بیشتر بیماران دچار سلیاک یک رژیم غذایی سختِ عاری از گلوتن را جهت تسکین نشانه ها رعایت می نمایند که تا حدی به بهبود دستگاه گوارش کمک خواهد نمود . 

* نشانه های بیماری سلیاک :

نشانه های بیماری سلیاک در بزرگسالان و کودکان متنوع و متفاوت می باشد . نشانه های بیماری سلیاک و تاثیر آن روی دستگاه گوارشی بزرگسالان عبارتند از :

• اسهال

• خستگی

• ازدست دادن وزن

• نفخ و گاز معده

• دردهای شکمی

• حالت تهوع و استفراغ

• یبوست

اما بیش از نیمی از بزرگسالان مبتلا به بیماری سلیاک نشانه ها و علائمی غیرمرتبط با دستگاه گوارش دارند که عبارتند از :

• کم خونی ( Anemia) که اغلب به دلیل کمبود آهن در بدن است .

• از دست دادن تراکم استخوان ( Osteoporosis) یا نرمی استخوان ( Osteomalacia)

• خارش و راش های تاول مانند روی پوست ( Dermatitis Herpetiformis)

• زخم دهان

• سردرد و خستگی

• آسیب سیستم عصبی به همراه بی حسی و سوزش دست ها و پا ، احتمال بروز مشکل در حفظ تعادل ، اختلال شناختی

• درد مفاصل

• کاهش عملکرد طحال (Hyposplenism)

* نشانه های بیماری سلیاک در کودکان :

بیماری سلیاک در کودکان به طور طبیعی ، نشانه های شدیدتری در دستگاه گوارشی آن ها در مقایسه با بزرگسالان خواهد داشت که عبارتند از :

• حالت تهوع و استفراغ

• اسهال شدید

• تورم معده

• یبوست

• باد معده

• رنگ روشن مدفوع

• بوی نامناسب مدفوع

اما همانطور که اشاره شد بیماری سلیاک موجب سوئ جذب در افراد شده که در کودکان ممکن است منجر به نشانه های زیر گردد :

• عدم رشد در کودکان

• آسیب مینای دندان

• از دست دادن وزن

• کم خونی

• زودرنجی

• قد کوتاه

• تاخیر در بلوغ

• نشانه های عصب شناختی از جمله اختلال در توجه یا اختلال کم توجهی – بیش فعالی (ADHD) ، اختلال یادگیری ، سردرد ، عدم تناسب ماهیچه ها و تشنج

درماتیت هرپتی فرم :

عدم تحمل گلوتن منجر به  بیماری های خارشی و راش های روی جلدی تاول مانند خواهد شد . این راش ها اغلب روی آرنج ، زانو ، ران پا ، پوست سر و باسن ظاهر می گردد . این نشانه های در بیشتر موارد بر اثر تغییرات در پوشش رودۀ کوچک رخ می دهد که از ویژگی های اصلی بیماری سلیاک است .اما در هر حال وضعیت توصیف شدۀ پوست الزاما به تغییرات دستگاه گوارشی ارتباط مستقیم ندارد و می تواند بر اثر هر عامل دیگری نیز رخ دهد که مراجعه به پزشک مهمترین قدم در تشخیص منشا اصلی آن است .

اما راه حل درمانی درماتیت هرپتی فرم ، ارائۀ رژیم غذایی فاقد گلوتن یا دارو درمانی و یا هردو مورد برای کنترل راش های پوستی است .

* زمان مراجعه به پزشک در بیماری سلیاک :

1) در صورت بروز اسهال یا ناراحتی های گوارشی که بیش از دوهفته به طول می انجامد .

2) در کودکان در صورت مشاهدۀ هرکدام از نشانه های بالا که اشاره گردید.

3) بیماری سلیاک ، بیماری ژنتیکی است که در خانواده ها به صورت موروثی است ، پزشک باید در صورت وجود فردی از خانواده که مبتلا به این بیماری است آگاه باشد . پزشک حتی از وجود بیماری دیابت نوع اول نیز در خانواده باید آگاهی داشته باشد .

4) رژیم غذایی فاقد گلوتن باید توسط پزشک ارائه گردد و زیرا در صورت توقف یا حتی کاهش میزان گلوتن در رژیم غذایی پیش از انجام آزمایش های مربوط به بیماری سلیاک ، پاسخ آزمایش ممکن است دقیق نباشد .

* دلایل بروز بیماری سلیاک :

همانطور که اشاره شد ، ترکیب عوامل ژنتیکی ، موادغذایی حاوی گلوتن و  سایر عوامل خطرزا می تواند منجر به بروز بیماری سلیاک گردد . اما عامل اصلی بروز این بیماری نیز مانند بیشتر بیماری ها در علم پزشکی همچنان ناشناخته است . اما بررسی ها و شواهد تجربی حاکی از آن است که شیوۀ تغذیه در کودکان ، عفونت های گوارشی و باکتری های روده نیز می توانند سبب بروز بیماری سلیاک گردند .

اما در برخی شرایط بیماری سلیاک ممکن است پس از شرایط زیر رخ دهد :

• عمل جراحی

• بارداری

• زایمان

• عفونت ویروسی

• فشار شدید احساسی

هرگاه سیستم ایمنی بدن در مقابل گلوتن مواد غذایی ، واکنشی بیش از حد معمول (Over-React) نشان دهد ، سبب آسیب به پوشش پرزهای روده می گردد . پرزهای روده (Villi) عامل جذب ویتامین ها ، موادمعدنی و سایر موادمغذی موجود در مواد غذایی هستند . اگر پرزهای روده آسیب ببینند ، بدن دیگر قادر به جذب مواد مغذی موجود در مواد غذایی نمی باشد ، با هر میزان مصرفی که بیمار داشته باشد .

* احتمال بروز بیماری سلیاک در کدام افراد بیشتر است ؟

بیماری سلیاک در افراد زیر معمول تر است :

• عضوی یکی از افراد خانواده مبتلا به بیماری سلیاک یا درماتیتیس هرپتی فورمیس باشد .

• دیابت نوع اول

• سندرم داون یا سندرم ترنر

• بیماری خودایمنی تیروئید

• کولیت میکروسکوپی ( کولیت لنفوسیتیک یا کولیت کولاژنیک)

• بیماری آدیسون

عوارض بیماری سلیاک :

عدم اقدام جهت درمان بیماری سلیاک منجر به موارد زیر خواهد شد :

• سوء تغذیه : سوء تغذیه هنگامی رخ می دهد که رودۀ کوچک قادر به جذب میزان کافی از مواد مغذی نباشد . سوء تغذیه در نهایت منجر به کم خونی و از دست دادن وزن خواهد شد . در کودکان سوءتغذیه سبب اخلال در رشد و کوتاهی قد خواهد شد .

• تضعیف استخوان ها : عدم جذب کلسیم و ویتامین D در کودکان منجر به نرم شدن استخوان ها و بیماری های نظیر نرم استخوانی (osteomalacia )یا راشیتیسم خواهد شد . در بزرگسالان نیز سبب بروز پوکی استخوان می گردد .

• ناباروری و سقط جنین : کمبود کلسیم و ویتامین D منجر به مشکلات مربوط به باروری می گردد .

• عدم تحمل لاکتوز : دردهای شکمی و اسهال پس از مصرف محصولات لبنی حاوی لاکتوز به دلیل آسیب هایی است که به رودۀ کوچک وارد شده است . پس از درمان این مشکلات مربوط به رودۀ کوچک ، بیمار قادر به مصرف محصولات لبنی خواهد بود .

• سرطان : بیماران مبتلا به بیماری سلیاک در صورت عدم رعایت رژیم غذایی بدون گلوتن در معرض خطر ابتلا به سرطان های گوناگونی از جمله لنفوم معده و سرطان رودۀ کوچک قرار خواهند گرفت .

• اختلال در دستگاه عصبی : تشنج و بیماری های اعصاب دست و پا (نوروپاتی محیطی) در برخی بیماران مبتلا به سلیاک ممکن است رخ دهد .

* بیماری سلیاک غیرواکنشگرا :

برخی بیماران مبتلا به سلیاک ، ممکن است به رژیم غذایی بدون گلوتن واکنش مناسبی ندهند . بیماری سلیاک غیرواکنش گرا ( Nonresponsive Celiac Disease) اغلب به دلیل عاری نبودن رژیم غذایی از گلوتن رخ می دهد که بدان در اصطلاح رژیم غذایی آلوده به گلوتن گفته می شود .

از نشانه های افرادی که دچار بیماری سلیاک غیرواکنشگرا هستند ، عبارتند از :

• وجود باکتری در رودۀ کوچک ( رشد بیش از حد باکتریایی)

• کولیت میکروسکوپیک

• عملکرد ضعیف پانکراس

• سندرم رودۀ تحریک پذیر

• اشکال در گوارش قند موجود در محصولات لبنی ( لاکتوز) ، قند معمولی ( ساکاروز) ، قند موجود در میوه و عسل ( فروکتوز)

* بیماری سلیاک سرکش :

در مواردی نادر ، در بیماری سلیاک ، آسیب روده ناشی از این بیماری به سخت ترین رژیم های فاقد گلوتن نیز پاسخ نمی دهد که به بیماری سلیاک سرکش مشهور است . در صورتی که بیمار پس از 6 ماه تا یکسال رعایت رژیم غذایی شدید فاقد گلوتن همچنان نشانه های بیماری سلیاک را مشاهده نمود ، جهت روشن روشدن این موضوع نیاز به آزمایش های بیشتر خواهد داشت .

* تشخیص بیماری سلیاک :

اغلب افرادی که به بیماری سلیاک دچار هستند ، از ابتلا به این بیماری آگاه نمی باشند . جهت تشخیص دو آزمایش خون باید انجام گردد :

- آزمایش سرولوژی :

این آزمایش در جستجوی آنتی بادی ها در خون است . میزان بالای این آنتی بادی های پروتئینی خاص نشانگر واکنش سیستم ایمنی به گلوتن است .

- آزمایش ژنتیک :

این آزمایش جهت تشخیص آنتی ژن های لوکوسیتی انسانی ( HLA-DQ2 and HLA-DQ8) استفاده شده تا احتمال وجود بیماری سلیاک را رد نماید .

انجام آزمایش های سلیاک پیش از اقدام به رعایت رژیم غذایی فاقد گلوتن ضروری است . زیرا حذف گلوتن از رژیم غذایی پیش از انجام آزمایش ، منجر به پاسخ های غیر واقعی آن خواهد شد .

حال اگر پاسخ آزمایش های بالا حاکی از وجود بیماری سلیاک بود ، آزمایش های زیر باید انجام گردد :

- آندوسکوپی

- کپسول آندوسکوپی   

درصورت مشکوک شدن به وجود درماتیت هرپتی فرم ، باید نمونه برداری از پوست صورت پذیرد .

* درمان بیماری سلیاک :

رعایت یک رژیم منظم و شدید فاقد گلوتن ، تنها راه کنترل و درمان بیماری سلیاک است . در کنار گندم ، موادغذایی حاوی گلوتن که نباید مصرف نمود شامل :

• جو

• بلغور

• دوروم

• نشاسته

• آردگندم سبوس دار

• مالت

• چاودار

• سمولینا

• چاودم : ترکیبی از گندم و چاودار است .

وجود میزان اندکی از گلوتن در رژیم غذایی ، حتی در صورت عدم بروز نشانه هایی از سلیاک ، منجر به آسیب خواهد شد .

اما در ادامه موادی را بدان اشاره خواهیم نمود که ممکن است گلوتن در آن ها وجود داشته باشد :

• نشاسته های غذایی اصلاح شده ، نگهدارنده ها و تثبیت کننده های غذایی

• برخی داروهای بدون نسخه

• ویتامین ها و مکمل های غذایی

• مکمل های گیاهی

• محصولات آرایشی ( ماتیک ها)

• دهانشویه ها و خمیردندان ها

• برخی ویفر و بیسکویت ها

• چسب استامپ و پاکت نامه ها

• خمیر بازی

حذف گلوتن از رژیم غذایی سبب کاهش التهاب از رودۀ کوچک گشته و موجب بوجود آمدن احساس بهتری در بیمار می گردد . کودکان سریع تر از بزرگسالان درمان می شوند .

* نقش مکمل های معدنی و ویتامین ها در بیماری سلیاک :

درصورتیکه  بیمار دچار کم خونی یا کمبود ویتامین شدید باشد ، مصرف مکمل های زیر پیشنهاد می گردد :

- مس

- فولات

- آهن

- ویتامین B-12

- ویتامین D

- ویتامین K

- روی

درصورتی که در گوارش و هضم این مواد به صورت قرص اختلال وجود داشت باشد ، تزریق این ویتامین ها پیشنهاد می گردد .

* مراقبت های ثانویه در بیماری سلیاک :

پیگیری های پزشکی در فواصل زمانی منظم جهت اطمینان از پاسخ بدن به رژیم غذایی فاقد گلوتن و روند درمانی در بیماری سلیاک از اهمیت ویژه ای برخوردار است . از جملۀ این نظارت ها به آزمایش خون می توان اشاره نمود .

شواهد تجربی حاکی از آن است که درمان بیماری سلیاک در کودکان 3 تا 6 ماه و در بزرگسالان سال ها به طول می انجامد . در صورتیکه در میانۀ راه درمان سلیاک ، نشانه ها پابرجا بودند ، آندوسکوپی و بیوپسی جهت ارزیابی ها بیشتر نیاز است .

* داروهای کنترل کننده التهاب روده در بیماری سلیاک :

اگر به رودۀ کوچک آسیب شدید رسیده باشد و یا بیمار با سلیاک سرکش دست و پنجه نرم نماید ، پزشک تجویز استروئیدها را جهت کنترل التهاب پیشنهاد نماید . استروئیدها شدت نشانه های شدید بیماری سلیاک را در عین درمان روده ، تسکین خواهد بخشید .

سایر داروهایی که ممکن است در این مسیر از آن بهره جست شامل :

• آزاتیوپرین ( Azasan , Imuran)

• بودزوناید ( Entocort EC, Uceris)

• درمان درماتیت هرپتی فورم :

درصورت مشاهدۀ راش های روی پوست ، از جمله داروهای پیشنهادی داپسون (Dapsone) می باشد . این دارو فاقد گلوتن بوده و بیمار به هنگام مصرف آن نیاز به آزمایش های خون مرتب جهت بررسی عوارض و تاثیر دارو خواهد داشت .

درمان های خانگی و سبک زندگی در سلیاک :

بیماران مبتلا به سلیاک ، باید از مصرف هرگونه مواد حاوی گلوتن پرهیز نمایند . تحت نظر و در ارتباط شدید با پزشک خود بوده و به طور قطع از حضور یک متخصص تغذیه در کنار خود بهره ببرند .  به هنگام خرید بسته های مواد غذایی ، دقت کنند که برچسب فاقد گلوتن (Gluten Free)  روی آن درج شده باشد . از موادغذایی حاوی نگهدارنده ها و پایدار کننده ها پرهیز نمایند .

کدام مواد غذایی در بیماری سلیاک مصرف نشوند ؟

علاوه بر عدم مصرف غلات ، پاستا و محصولات مشابه ، از موارد زیر نیز پرهیز نمایند :

• آب جو و نوشیدنی های هم خانواده

• آب نبات ها

• شیرین کننده ها

• شبه گوشت ها و شبه ماهی ها

• گوشت های فرآوری شده

• برنج های مخلوط

• اودویه و سس های سالاد ، سس سویا

• تنقلات مانند اسنک ها ، چیپس و پفک

• سوپ

پورۀ جو برای اغلب افراد دچار سلیاک بدون ضرر است ، اما جو دوسر هنگام فرآوری و پردازش ممکن است توسط گندم به گلوتن آغشته گردد .

کدام مواد غذایی را در بیماری سلیاک می توان مصرف نمود ؟

• تخم مرغ و محصولات مشابه

• گوشت های تازۀ مرغ و ماهی که مزه دار نشده و فرآوری نگردیده باشند.

• میوه ها

• عدس

• اغلب محصولات لبنی درصورتی که نشانه های سلیاک را وخیم نکنند .

• دانه ها و آجیل

• سیب زمینی

• سبزیجات

• سرکه

• ذرت

• تاج خروس

• آرد ذرت

• آردهای فاقد گلوتن

• کینوآ

• برنج

سخنی با بیماران دچار سلیاک :

زندگیِ بدون گلوتن ، رعایت رژیم غذایی فاقد گلوتن به طور قطع و یقین تنش زا و دشوار است . از این رو پیشنهاد می گردد همواره تحت نظر و راهنمایی پزشک خود قرار داشته باشید . با اطرافیان و نزدیکان خود پیرامون بیماری سلیاک صحبت نمایید و آگاهی های لازم را به آن ها بدهید .

پیش از مراجعه به پزشک برای اولین بار  رژیم غذایی طبیعی خود را ادامه دهید ، همانطور که بارها اشاره گردید قطع نمودن گلوتن سبب تغییر در پاسخ آزمایش ها خواهد شد .

پیش از مراجعه به پزشک فهرستی از نشانه ها و زمان آغاز و تغییرات آن ها یادداشت نمایید . به یادداشته باشید که پزشک را از اطلاعات کلیدی زندگی خود نظیر رخدادهای اخیری که سبب ایجاد تنش در زندگی اتان شده آگاه ساخته و او را در جریان سابقۀ افرادی از خانواده که مبتلا به سلیاک هستند قرار دهید . تمامی داروها ، ویتامین و مکمل های غذایی که مصرف می نمایید را همراه خود داشته باشید .